علیرضا کاهه

بعد التحولات التی طرأت علی المجتمع المصری فی منتصف القرن العشرین وما بعدها، سعی الروائیون الواقعیون إلی الاقتراب من الحقیقة أکثر من ذی قبل لتقدیم رؤیة جدیدة عن الواقع الجدید، ومن ثمّ بدأوا یبحثون عن أسالیب جدیدة أکثر ثراء فی التعبیر عنه. وقد کان لعنصر الشخصیة دور کبیر فی أی عمل روائی یکتبه الکتاب الواقعیون، ولکن الطریقة التی اتّبعها الواقعیون الجدد فی تقدیم شخصیاتهم السردیة، ورسم ملامحها، أصبحت مختلفة عن طرائق المتقدمین. ومن بین الروائیین المتطلعین إلی تجدید الکتابة الروائیة صنع الله ابراهیم الذی یعتبر أحد أدباء جیل الستینیات فی مصر، وأبرز الروائیین المنتمین لتیار الواقعیة الجدیدة فی إنتاجه الأدبی. تعدّ روایته نجمة أغسطس (1974م) نموذجاً لسعی هذا الروائی إلی الخروج من أسلوب السابقین فی رسم الشخصیة، إذ لا وجود فیها للبطل بمعناه التقلیدی؛ فالشخصیة الرئیسة رجل عادی لا یحمل اسماً وعنواناً، والحال نفسه بالنسبة للشخصیات الثانویة التی تبقی مسطّحة حتی نهایة الروایة، ولیس لها ملامح غیر أسمائها أو غیر وظائفها المحدّدة.

این مقاله سعی دارد با استفاده از مدل توسعه ای که در مقاطعی از تاریخ توسعه شرق آسیا پدیدار شد و با عنوان «دولت توسعه خواه» از آن یاد می شود، امکان گذار به توسعه در ایران را بررسی کند. فرض بر این است که زمینه های گذار به توسعه از مسیر دخالت مؤثر دولت در اقتصاد ایران فراهم است که دسترسی دولت به منابع غنی مادی و انسانی، شامل منابع نفت و گاز و نیروی انسانی کشور، از جمله پشتوانه ها و زمینه هایی است که به دولت در رسیدن به اهداف توسعه ای خود یاری می رساند. هم زمان امکان عملیاتی شدن گذار به توسعه کشور از مسیر دخالت دولت در اقتصاد، در جمهوری اسلامی ایران نیز با چالش ها و موانع جدی روبه روست که برخاسته از ویژگی های خاص اقتصاد ایران یعنی گستردگی اقتصاد ناکارآمد دولتی و شیوه هزینه کرد درآمدهای نفتی توسط دولت است.

درک چگونگیِ شکل گیری و شناخت مراحل پیشرفت ادبیات داستانی عربی و عوامل موثر بر حرکت آن، نیازمند پژوهش های دقیق و فراگیری است، زیرا وسعت جغرافیایی و تاریخی و موضوعی آن، امکان تحقق این امر را دشوار ساخته است. به همین دلیل هر یک از کتابهای گوناگونی که تاکنون پیرامون این موضوع به رشته تحریر درآمده، به نوبه خود پاسخگوی بخشی از نیاز محققان می باشد. در این میان لازم است به رویکردهای نقدی مختلف در تحلیل پژوهشگران نیز اشاره کرد، چرا که هر یک در تحلیل های خود بدنبال تطبیق رویکرد مورد نظر خود بوده اند. ارزیابی کتاب «الروایة العربیة» نوشته راجر آلن نشان می دهد که نویسنده در تدوین کتاب از رویکرد تاریخی- نقدی بهره برده است، ابتدا اوضاع سیاسی و اجتماعی کشورهای عربی در قرن بیستم مورد بررسی قرار گرفته سپس سعی شده با ارائه نمونه های داستانی خوانش این متون از اوضاع تبیین گردد. چالشی که کتاب با آن مواجه است عدم پیروی از روشی منظم در تحلیل متون است، امری که سبب شده این کتاب تنها پاسخگوی بخشی از نیاز محققانِ حوزه رمان عربی باشد و نتوان آن را به عنوان مرجعی کامل معرفی نمود.

استدعت ظروف مصر الجدیده بعد منتصف القرن العشرین ضروره إعاده التفکیر فی مختلف المقولات الفنیه والفکریه السائده، وفی هذا الإطار أخذ الواقعیون الجدد یبحثون عن أسالیب أکثر ثراء فی التعبیر عن الواقع الجدید بغیه الاقتراب من الواقع أکثر فأکثر. یعتبرصنع الله ابراهیم من الواقعیین الذین رأوا أنّه آن الأوان للخروج من الأنماط التقلیدیه المستهلکه، والکتابه برؤیه واقعیه جدیده تختلف عن واقعیه الجیل السابق. تمکّن هذا الروائی فی روایته «نجمه أغسطس»(1974) من کشف النقاب عن تناقضات الحاضر وسلبیاته، بالإمعان فی تفاصیل وقائع الحیاه الیومیه، وبالابتعاد عن التدخل فی الأحداث. تکشف دراسه عناصر الروایه عن غیاب البطل وظهور عدد کبیر من الشخصیات التی تبقی طیله الروایه مسطحه وغیر نامیه. إنّ الزمن طبیعی، تتکرر الأیام بصوره تکاد تکون متشابهه، ویختفی الاسترجاع الداخلی والاستباق. تزخر الروایه بأماکن متنوعه، لکل منها فاعلیتها فی خدمه الحدث الروائی، کما تخلو من الحبکه التقلیدیه المتّسمه بالصراع والعقده ثم حلّها. تعالج الدراسه، الوقعیه الجدیده ومکوناتها فی الروایه من خلال تسلیط الضوء علی مضمونها وعناصرها الروائیه؛ والمنهج الذی تتبعه تکاملی، إذ تستعین بآراء نقاد ومنظّرین أهمهم ألان روب جرییه، لإخراج النتائج بشکل وصفی- تحلیلی.

طیلة القرن الماضی قد جرت تغییرات واسعة وکبیرة علی النثر العربی الحدیث، ولهذا السبب دراسة مراحل نشوئه والتحولات الطارئة علیه، إلی جانب التدقیق وإنعام النظر فی النماذج الموجودة والمقدَّمة فی هذا المجال بحاجة إلی دراسات دقیقة وشاملة، وذلک بسبب الاتساع الجغرافی والمواضیع المطروحة المتعددة فی النثر الحدیث وأنماطه المتعددة. إن کتاب دراسات فی الأدب العربی الحدیث (النثر) الذی کتبه الدارسان محمد أحمد ربیع، وسالم أحمد الحمدانی بالاشتراک، أحد الکتب الذی یتطرق إلی النثر الحدیث؛ حیث یسعی الکاتبان إلی رصد مراحل تطور أنواعه المتنوعة وهی: المقالة، والقصة القصیرة، والروایة، والمسرحیة، ومن خلال انتقاء نماذج من کل نوع، والقیام بتحلیلها یقدّمان رؤیتهما النقدیة للقاریء. مع الأخذ بعین الاعتبار السؤال الهام: هل من المطلوب اختیار وتقدیم هذا الکتاب کنص تعلیمیّ لمادة «نصوص النثر فی العصر المعاصر» التی تُعرض علی الطلّاب الإیرانیین فی فرع اللغة العربیة وآدابها لمرحلة اللیسانس؟ یجب القول بأنّ هذا الکتاب لم یتبنّ منحًی واتجاهاً واحداً ومنهجیاً فی تحلیل النصوص علاوة علی عدم شمولیة النماذج المدروسة فیها، ولأجل هذا لا یمکن تقدیمه کمرجع کامل وجامع یلبّی حاجات الطلبة فی هذا المجالإذ لا یمکّنهم بعد قراءة هذا البحث من نقدوتقییم النصوص الحدیثة وفقاً لنظریة خاصة ذات إطار محدد. إن هذا المقال یسعی من ناحیة لتسلیط الضوء علی الجوانب الشکلیة للکتاب، ومن ناحیة أخری یقوم بدراسة مضمونه، وتبیین المحاسن والمساویء والنقائص الموجودة فیه.

طه حسین، ادیب و ناقد معاصر عرب، از پیشگامان جنبش نوگرایی در مصر بود و در ادبیات معاصر عرب، از جایگاه خاصی برخوردار گشت. طه حسین، آثار اجتماعی و تاریخی بسیاری نوشته و به دلیل مصاحبت با قرآن کریم، تحت تأثیر اسلوب قرآن کریم قرار گرفته و جلوه های مختلف این تأثیرپذیری را در شیوه ی نویسندگی خود به ودیعه گذارده است. بی گمان این تأثیرپذیری، سبک داستانی او را پویا، استوار و آهنگین ساخته است. از جمله آثار طه حسین که اقتباس از قرآن کریم در آن نمودی خاص یافته، مجموعه داستانی «المعذبون فی الأرض» است که با تأملی اندک در ساختار این کتاب، می توان بینامتنیت قرآنی را در آن ملاحظه کرد. این مقاله با تکیه بر روش توصیفی– تحلیلی، با تحلیل و واکاویِ واژگانی و ساختاری مجموعه «المعذبون فی الأرض» و تاثیر پذیری این مجموعه از قرآن کریم بر مبنای نظریه بینامتنیت می پردازد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که: الف) نویسنده در این مجموعه داستانی، به گونه های مختلفی از متن قرآن کریم الهام گرفته است که از آن جمله می توان به تأثیر واژگانی، فواصل آیات، ساختار آیات بلند و اسالیب متنوع بیانی قرآن کریم اشاره کرد. ب) جلوه های بینامتنیت قرآنی این مجموعه داستانی را می توان در نوع نفی جزئی یا اجترار و نیز در نوع نفی کلی یا حواری که ادبی تر و دارای نوآوری بیشتری است یافت.