مریم جابری

اراضی زراعی و سکونتگاه های استقرار یافته بر روی دامنه های مناطق کوهستانی ایران در اثر ناپایداری ها هر ساله آسیب های فراوانی می بینند. بررسی ها نشان می دهد که عوامل متعددی از جمله تغییر پوشش گیاهی و کاربری اراضی به عنوان دو فاکتور بسیار مهم در تغییر مورفودینامیک دامنه ها نقش ایفا می کنند. در این پژوهش، حوضه ی کوهستانی رودخانه ی آهار واقع در شمال تهران به صورت نمونه با این هدف مورد مطالعه قرار گرفته است. توسعه ی فعالیت های انسانی در سال های اخیر و با اهداف متفاوت در این حوضه، خطرات ناشی از رویکرد حرکات دامنه ای را افزایش داده است. برای بررسی فرآیندهای مورفودینامیکی دامنه ها از تصاویر ماهواره های لندست 5 و 7) TM و ETM+ ( استفاده شده و در نرم افزار pca-Geomatica به عنوان ابزارهای اصلی پژوهش تجزیه و تحلیل شده است. سپس نقشه ی پوشش گیاهی و کار بری اراضی منطقه از تصاویر مورد اشاره استخراج شده است. تکنیک کار پژوهش، مقایسه ی زمانی تغییرات پوشش گیاهی با استفاده از تصاویر مذکور و ترسیم نقشه ی این تغییرات بوده است. برای کنترل تغییرات به دست آمده از طریق مشاهده غیرمستقیم، کار میدانی گسترده انجام شده و موقعیت ها با دستگاه GPS کنترل و تطبیق داده شده است. نتایج حاصل از مقایسه ی نقشه ی شدت تغییرات صورت گرفته در کاربری اراضی و پوشش گیاهی و تطبیق آن با نقشه ی پراکندگی حرکات دامنه ای نشان می دهد که، فراوانی ناپایداری های دامنه ای با مناطقی که در معرض تغییرات پوشش گیاهی و کاربری اراضی بوده اند همبستگی دارند. ساخت و سازها به ویژه با اهداف سکونت گاهی و خانه های دوم در پیرامون کلان شهر تهران و نیز افزایش جمعیت روستایی در سال های اخیر به سرعت توسعه یافته است. این توسعه منجر به استفاده ی گسترده از دامنه ها و با ایجاد ترانشه و تسطیح و بر هم زدن تعادل آنها به منظور کاهش شیب شده و تحت تاثیر آن از بین بردن پوشش گیاهی از علل عمده افزایش ناپایداری ها در سال های اخیر بوده است.

رودخانه ی حبله رود، جریان دائمی حوضه ی آبریز کویر مرکزی است که در مرز ساختاری البرز جنوبی ایران مرکزی واقع شده است. به دلیل فعّال بودن زمین ساخت البرز، لندفرم های کواترنری در این محدوده تا اندازه ی زیادی تحت تأثیر گسل های اصلی و فعّال منطقه قرار دارند. در این پژوهش، برای شناسایی مناطق فعّال از نظر حرکات زمین ساختی، شاخص های ژئومورفولوژیکی زمین ساختی از تصاویر ماهواره ای و DEM10 M استخراج شده است. این شاخص ها شامل: شاخص گرادیان طولی رودخانه (Sl)، عدم تقارن حوضه ی زهکشی (Af)، انتگرال فرازسنجی (Hi)، سینوسیتی پیشانی کوهستان (Smf)، شکل حوضه (Bs) و نسبت عرض بستر درّه به ارتفاع آن (Vf) هستند. علاوه بر آن، به دلیل تراکم زیاد گسل ها، در بررسی ها برای نخستین بار شاخص دیگری به نام چگالی گسل (Fd) مورد استفاده قرار گرفت. به دلیل همگن نبودن شاخص ها برای تمامی بخش های منطقه، تمام متغیّر ها در یک جدول ماتریسی قرار گرفته و بر اساس ویژگی های منطقه، ارزش گذاری و پس از بی بُعدسازی، در مدل SAW قرار گرفت و به چهار رده ی بسیار فعّال، فعّال، متوسّط و فعّالیّت کم، تقسیم بندی شدند. به منظور ارزیابی نتایج به دست آمده با پژوهش میدانی و دستگاه GPS، مناطق فعّال حوضه مورد بررسی قرار گرفت و با شواهد ژئومورفولوژیکی به دست آمده مانند پادگانه ی رودخانه ای ارتفاع یافته، درّه های V شکل، توالی مخروط افکنه ها، تغییر مورفولوژی رودخانه و... نتایج به دست آمده مورد تأیید قرار گرفت. بررسی ها نشان می دهند با وجود حضور گسل های اصلی و فعّالی همچون گسل مشا، فیروزکوه، سرخه کلوت، سیّدآباد و حصاربن، میزان فعّالیّت در تمامی بخش های منطقه یکسان نبوده و بخش های جنوبی منطقه دارای بیشترین فعّالیّت است، بنابراین بر اساس این پژوهش، فعّال ترین گسل منطقه، راندگی گرمسار معرّفی می شود.