سید اصغر محمود آبادی

حمله اعراب مسلمان به آذربایجان را از دو دیدگاه سیاسی و دینی می توان بررسی کرد؛ از لحاظ سیاسی، حمله های اعراب و فتح آذربایجان در سال 22 هجری و آغاز حکومت مسلمانان، برای اهالی آذربایجان تحمل ناپذیر بود، مردم آذربایجان بارها در برابر حاکمیت اعراب شورش کردند و به راحتی تسلیم آنها نشدند.این مسئله سبب لشکرکشی های زیاد سرداران اسلام به این ناحیه در دوره خلافت عمر و عثمان و سرکوب شورش ها گردید،اما اهالی آذربایجان به مرور در اواخر خلافت عثمان با بی حاصل یافتن شورش های خود به اطلاعت از اعراب گردن نهادند. اسلام با قوانین جدید خود نظیر مساوات و برابری، برای بیشتر مردم ایران و آذربایجان که به جرم اعتقاد دینی به نوعی اسیر موبدان بودند، بهترین هدیه ای بود که روح سرگشته آنها را آرام می کرد.گروهی از مردم هم برای حفظ جایگاه بالای خود در جامعه یا برای برخورداری از مزایای مسلمانی، پس از پایان جنگ ها و فتوحات در آذربایجان، به اسلام گرویدند.این مقاله در پی پاسخ گویی به چگونگی روند فتح آذربایجان و گرایش اولیه مردم این سرزمین به اسلام در دوره خلیفه دوم و سوم است.

پس از توسعه اسلام در بیرون ازجزیره العرب اقوام گوناگونی به این دین گرویدند. از آنجا که مردم این سرزمین ها با جنگ و یا پیمان صلح تسلیم اعراب شده بودند و نژادی غیر از نژاد اعراب داشتند مراودات آنان و رابطه شان باید به گونه ای مناسب حل می شد. بومیان غیرعرب از طریق پیمان های جوار با اعراب پیوند یافتند و به موالی معروف شدند. در اصول و تئوری دین اسلام برابری همه ایمان آورندگان را مطرح می نمود اما در عمل اینگونه نبود. موالی تا حدی در معرض توهین و تعصب اعراب قرار داشتند، پست-های مهم به آنها داده نمی شد ولی آنها تدریجاً نقش و جایگاه نسبتاً مهمی را در پست های اداری، موقعیت والایی را در سپاه و ارکان نظامی دارا شدند. بسیاری از فرماندهان معروف مسلمان از موالی بودند. غیر از این، در بین سایر مناصب افرادی از موالی دیده می شد. امارت ها نیز در برخی از مواقع به آنان واگذار می گردید. دانشمندان اسلامی قرون نخستین اسلامی عمدتاً از موالی بودند و آنها تاثیرات فرهنگی زیادی را از خود بر اعراب بر جای گذاردند. موضوع اخذ جزیه از موالی و نومسلمانان مربوط به بخشی از موالی که کشاورز بودند و حامی آبرومند عربی پیدا نکرده بودند، می شد آنها می خواستند عضو ثابت سپاه شوند. در عهد اموی شورش مهمی که در واقع نشانگر اعتراض موالی برضد نابرابری اجتماعی باشد بوجود نیامد. هیچ کدام از قیام های عهد اموی را نمی توان یافت که فقط توسط موالی ایجاد شده باشد. موالی تنها گروه یا مهمترین گروه ناراضی عهد اموی نبودند.