امیر قدسی سیمکانی

جنگ چالدران، رویدادی تأثیرگذار در هنگام بنیان گذاری و تثبیت دولت صفویه بود؛ چراکه به چهره ی شکست ناپذیر شاه، ضربه ی سهمگینی وارد ساخت و موجب تضعیف مشروعیت شاه اسماعیل شد. دشواری هضم این شکست، تاریخ نویسان هواخواه صفویان را به بازاندیشی در باب روایت جنگ چالدران واداشت. این مقاله با رویکرد توصیفی-تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که منابع تاریخ نگاری عصر صفوی چگونه با این شکست مواجه شده اند؟ سنجش شیوه های بازنمایی جنگ چالدارن در تاریخ نویسی دوره ی شاه اسماعیل و پس از آن، دو الگو در طرح اندازی روایی تجربه ی این ناکامی را می نمایاند: نخست، در روایت کتاب های حبیب السیر و فتوحات شاهی، انکار و به حاشیه رانی شکست، رویکرد غالب است. کتاب فتوحات شاهی برای گریز از نشان دادن سیمای تلخ شکست، از خیر روایتش می گذرد. از سوی دیگر، خواندمیر شکست در جنگ چالدران را امری حاشیه ای می انگارد و از اساس تجربه ی آن را طرد و انکار می کند. دوم، در منابع تاریخی پس از مرگ شاه اسماعیل، هرچند تلخی ناکامی این نبرد پذیرفته می شود، با این حال، با توجه به اقتضائات زمانه و در راستای توجیه شکست خطاهای نیروهای قزلباش، برجسته می گردد؛ و روایت جنگ چالدران به گونه ای طرح اندازی می شود که ابهت شاه اسماعیل حفظ شود و خللی بر مبانی مشروعیت این حکومت وارد نشود.

دوره زندگانی خواندمیر، عصر گذار بین دو اندیشه اجتماعی و مذهبی بود؛ دوره ای که باورهای مذهبی جامعه در حال تغییرات بنیادین و در عین حال سازگاری و انطباق با شرایط جدید بود. از یک سو، دولت صفوی براساس اندیشه های صوفیانه و شیعی بنیان گذاری شد و از سوی دیگر، عقاید مبتنی بر اسلام سنتی یا اهل سنت در بطن جامعه ریشه دوانده بود. همچنین توجه به اهل بیت پیامبر(ص) و عناصر مذهب شیعه در طریقت های صوفیانه، به امری معمول تبدیل شده بود. به طور طبیعی اندیشه و بینش تاریخ نویسی خواندمیر تحت تأثیر چنین فضای تاریخی ای قرار گرفته بود. از این رو، فهم اندیشه و روش تاریخ نویسی این نویسنده و بازتاب اندیشه های شیعی موجود در کتاب حبیب السیر، به درک هرچه بهتر فضای فکری و تاریخی گفته شده، چگونگی رسمی شدن مذهب تشیع و بنیان گذاری دولت صفوی، یاری خواهد رساند. رهیافت مقاله حاضر برای فهم ماهیت اندیشه های شیعیِ کتاب حبیب السیر، «تفسیر خلاصه وار» است. بر این اساس، دیدگاه شیعی خواندمیر تحت تأثیر سه جریان فکری بود: نخست باورهای التقاطی سنی، شیعی و صوفیانه یا اسلام مردمی؛ دوم تشیع فقاهتی؛ و در نهایت تشیع فایده گرایانه ای که در راستای مشروعیت بخشی به دولت صفوی بود. به نظر می رسد وجه دوم و سوم اندیشه خواندمیر، یعنی تشیع شریعت مآبانه و کارکردگرایانه، تحت تأثیر جایگاه و وظایف مشروعیت بخشِ سیاسی و اداری نویسنده، به عنوان تاریخ نویس دربار صفویان قرار گرفته است. رگه های راستین باورهای مذهبی خواندمیر نیز بیشتر در محیط پرورش اجتماعی اش ریشه داشت؛ هرچند تأثیراتِ دو بُعد دیگر را در ماهیت واقعی اندیشه های شیعی خواندمیر نباید نادیده گرفت.

صفویان با زور شمشیر قزلباشان بر اریکه قدرت ایران جلوس کردند؛ بااین حال به دلیل آنکه برپایی حکومت دیرپایی را در سر داشتند، دعاوی فرهنگی ویژه ای را درراستای مشروعیت بخشیدن به حکومتشان مطرح ساختند. متون تاریخ نویسی، ابزار مهم تولید و توجیه مشروعیت سیاسی در ایران بود که برای ترسیم جلوه مطلوبِ شاه و دولت در میان رعایای زیردست به کار برده می شد. در همین راستا می توان کتاب حبیب السیر خواندمیر را ارزیابی کرد که در بزنگاه مخاطره آمیز بنیان گذاری دولت صفوی و درراستای تضمین مشروعیت آن نگاشته شد. بر این اساس، این مقاله با روش مطالعات تاریخی و رویکرد توصیفی و تحلیلی نشان می دهد، برخلاف برخی نظرات که بر مثلث مشروعیت بخش شیعی، صوفیانه و ایرانشهری متون تاریخی عصر صفوی تأکید دارد، بازاندیشی و بازخوانی متن حبیب السیر چنین می نمایاند که خواندمیر در کنار توجه به عناصر شیعی و صوفیانه، نگاه ویژه ای به برساخت شاهی آرمانی ایرانی با بهره گیری از الگوی اندیشه ایرانشهری داشته است. تفاخر بر تبار والای شاه و خاندان صفوی، ترسیم شخصیت فرهمند از بنیان گذار حکومت، تشبیه و الگوسازی بین شاه اسماعیل و پادشاهان ساسانی یعنی شکست ناپذیری، اتحاد دین و دولت و منجی سازی دلایل مقاله حاضر برای تأیید این ادعاست. شایان توجه است که سیطره مضامین ایرانشهری بر ذهن خواندمیر، به معنای نادیده انگاشتن عناصر مهم شیعی و صوفیانه نیست؛ چراکه این مؤلفه ها در کنار مقولات اندیشه ایرانشهری در طرح اندازی های روایی حبیب السیر به کار گرفته شده است.