محمدرضا زینعلی

در پژوهش حاضر چگونگی استفاده از گوشه کرشمه به عنوان مهم ترین دورِ ریتمیک موجود در موسیقی کلاسیک ایرانی در پیش درآمدهای درویش خان که از بنیان گذاران ژانر پیش درآمد در موسیقی ایرانی شناخته می شود بررسی شده است. به این منظور روش های ایجاد دگره ریتمیک در کرشمه های ردیف مورد بررسی قرار گرفته و با روش هایی که درویش خان در ساختن پیش درآمد از کرشمه استفاده کرده مقایسه شده اند. این پژوهش که به طور کلی برپایه تحقیقات کتابخانه ای و گردآوری منابع نوشتاری و صوتی انجام شده علاوه بر این که نشان می دهد کرشمه یکی از عوامل مهمِ سازنده ساختار ریتمیکِ نخستین پیش درآمد های ساخته شده در موسیقی کلاسیک ایرانی است روش های به کار رفته در ایجاد تنوع و دگره نیز در ردیف و پیش درآمدهای مذکور مشابه اند. این روش ها به طورکلی با تغییر در افزایش یا کاهشِ تعداد یا دیرش نغمات و سکوت ها در تکرارهای پیاپیِ کرشمه شکل می گیرند. تفاوت عمده نحوه استفاده از این روش ها در پیش درآمدهای درویش خان عدم استفاده از دو روش افزایش و کاهشِ دیرشِ نغمات به دلیل ملاحظات متریک است. همچنین در این پیش درآمدها برای حفظِ ثباتِ متر استفاده از روش های افزایش و کاهشِ تعدادِ نغمات، کاهش یافته و روش های تجمیع و تقسیم نغمات و جایگزینیِ نغمه و سکوت بیشتر به کار رفته اند. شناخت و بهره گیری از روش های مذکور که بخشی از شیوه های آفرینش در موسیقی کلاسیک ایرانی را نشان می دهند می تواند دستمایه ای برای ساخت پیش درآمدهای امروزی باشد.

به کارگیری  اصول و قواعد مناسب در خلق موسیقی آوازی می تواند تا حد امکان به تلفیق صحیح تر شعر و موسیقی کمک کند، ازجمله رعایت قواعد تکیه و ارتفاع صوتِ کلمات در موسیقی است. خانلری تکیه را به دو نوع تقسیم کرده، یکی تکیه شدت که از تلفظ چند هجای متوالی، در ادای یکی از آن ها نفس با شدت بیشتری خارج شود و دیگری تکیه ارتفاع که هجای تکیه دار در کلمات فارسی با بالارفتن صدا و بسامد تأمین می شود و اعتقاد دارد در فارسی امروز تکیه از این نوع است. علاوه بر این دهلوی معتقد است تأکید نوعی تکیه است که به جای هجا، بر روی کلمه قرار می گیرد تا مفهوم موردنظر بهتر به مخاطب منتقل شود. هدف این تحقیق به کارگیری صحیح تکیه و ارتفاع صوتِ هجاهای شعر در موسیقی است. این تحقیق از نظر نوع توصیفی تحلیلی است، یعنی ابتدا نظرات مطرح شده توصیف و سپس مورد تحلیل قرارگرفته اند. تکیه شدت و ارتفاع صوت همواره در اشعار وجود دارد که ممکن است باهم و یا جدا از هم بر روی هجا قرار گیرند، برخلاف نظر خانلری ارتفاع صوت تکیه محسوب نمی شود زیرا به طور پیوسته و منظم در شعر تکرار نشده و عامل اصلی در تکیه همان شدت است که جهت حفظ وزن شعر بهتر است هجاهای تکیه دار در ضرب اول هر میزان قرار گیرند. رعایت ارتفاع صوت هجاهای کلماتی هم که متناسب با تغییر نقش آن کلمه در جمله تغییر می کند در ملودی ضروری است زیرا باعث می شود معنا و مفهوم جمله به درستی به مخاطب منتقل شود. همچنین برخلاف نظر دهلوی تکیه نمی تواند بر روی کلمه قرار بگیرد زیرا کلمه از چند هجا تشکیل شده و تکیه فقط می تواند بر روی یکی از هجاها قرار گیرد تأکید موردنظر دهلوی براثر تغییر ارتفاع صوت هجای آخر کلمه ایجاد می شود.