غزاله بیک محمدی

عصر سلجوقی، از درخشان ترین دوره های هنر سفالگری در جهان اسلام است و یکی از عوامل مهم این درخشش، همگامی تصاویر منقوش بر سفالینه های این دوران با ادبیات است. کتیبه ها و نقوش سفالینه های این عصر، تجّلی گاه فرهنگ و باورهای مردم زمانه خود بوده؛ به طوری که محمل مناسبی برای بازنمایی تاریخ، اساطیر، ادبیات و به ویژه روایت های ادبی همچون مضامین عاشقانه به شمار می آمده است. در این پژوهش درنظر داریم به شناسایی و تحلیل مضامین عاشقانه منقوش بر سفالینه های سلجوقی بپردازیم و برحسب نوع مضمون، پیوند و گسست متن و تصویر را در نمونه های منتخب، مورد ارزیابی قرار دهیم. پرسش این است: همگامی متن و تصویر در نگاره های عاشقانه منقوش بر سفال سلجوقی، با چه کیفیتی صورت گرفته است؟ هدف، شناسایی ارتباط مضامین عاشقانه با نقوش همان روایات بر سفالینه های سلجوقی است تا از این طریق تنوع مضامین عاشقانه ی مورد اقتباس در تصویرگری نقوش سفالینه های عصر سلجوقی شناسایی و ارتباط آنها با تصویر مشخص شود. این پژوهش با بهره گیری از روش تطبیقی- تحلیلی انجام گرفته و شیوه گردآوری مطالب کتابخانه ای_اسنادی است. جامعه آماری مبتنی بر 8 نمونه ممتاز از سفالینه های مینایی و زرین فام سلجوقی با مضامین عاشقانه پرتکرار ازجمله: بهرام و آزاده، لیلی ومجنون، خسرووشیرین، ورقه وگلشاه و بیژن ومنیژه است که براساس ویژگی های بصری و نوشتاری نمونه ها، دسته بندی و تحلیل شده اند. نتایج کلی تحقیق نشان می دهد که در اکثر نمونه های منتخب، همگامی متن و تصویر وجود دارد و بیشترین اقتباس در تصویرگری نقوش سفالینه های سلجوقی از متون داستانی پیش از اسلام بوده است.

ابوزید کاشانی، از مشهورترین سفالگران قرون میانه اسلامی ایران است که آثار رقم دار او، به دو شیوه زرین فام و مینایی ساخته شده اند. او از معدود سفالگرانی است که امضای خود را بر روی آثارش بر جای گذاشته و دقت در پردازش طرح و نوع نگارش کتیبه، او را به هنرمندی شاخص در تاریخ سفالگری دوران سلجوقی در ایران بدل کرده است. با توجه به وفور ظروف مینایی و زرین فام معاصر عصر ابوزید که فاقد امضا و کتیبه شناسه هستند و ضرورت کشف هویت هنرمند آنها مطرح است، تمرکز این پژوهش صرفا بر ظروف امضادار ابوزید با فرم و ترکیبی مشترک است تا با درک شاخصه های مفهومی و بصریِ این آثار، به الگوی مشخصی در رابطه با تشخیص سبکی ِآثار دارای نام و امضاء هنرمند دست یافت. پرسش این است: سبک هنری و مشخصه اصلی ظروف مینایی و زرین فام منتسب به ابوزید کاشانی چیست؟ پژوهش پیش رو از منظر هدف بنیادی، روش آن تطبیقی-تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات کتابخانه ای-اسنادی است. روش اجرای پژوهش کیفی و از حیث ساختار پژوهشی از نظریه فیلیپس3 استفاده شده است. مشخصه های اصلی ظروف سفالین امضادار ابوزید کاشانی در پردازش جزئیات نقاشی، نقوش انسانی، نقوش حیوانی، اسلیمی، هندسی و نوع ترکیب بندی، بیانگر تلاش هنرمند در جهت واقع گرایی و روایت پردازی است و همچنین در بخش کتیبه های شعری روی ظروف، اشعار نوشته شده منسوب به شخص ابوزید است. از این حیث می توان نتیجه گرفت که او برای جنبه زیبایی شناختی آثارش ارزش و اهمیتی برابر با جنبه کاربردی قائل بوده است. مهمترین شاخصه اصلی کار او، بیان واقع گرایانه نقاشی، در قالب روایت های داستانی و آشنایی او با داستان های مرسوم ادبی، موجب خلق آثار ممتاز و برجسته ای شده که سبک او را از دیگر هنرمندان آن روزگار متمایز ساخته است.