کاظم مهتدیانی

ماهیت تعلیمی دو اثر سعدی، بوستان و گلستان -به عنوان گنجینه آموزه های اخلاقی- بر همگان آشکار است. در حالی که گلستان لحن ملایم و غیرمستقیم دارد، بوستان با استفاده مکرر از افعال امری و بازدارنده و روش های متقاعدکننده، سبک مقتدرانه تری را به نمایش می گذارد. تمرکز اولیه سعدی بر اصلاح فرد به منظور بهبود جامعه به عنوان یک کل قرار دارد؛ که با رویکرد فردگرایانه برخی نظریه های جامعه شناختی نوین، به ویژه نظریه کنش اجتماعی ماکس وبر، همسو است. در این مقاله ایده های جامعه شناختی ماکس وبر درباره درک معانی ذهنی کنش گران به کنش های خود معرفی می شود. وبر کنش اجتماعی را به چهار نوع کنش عقلانی هدف مدار، کنش عقلانی ارزش محور، کنش عاطفی و کنش سنتی تقسیم می کند. پس از آن روش های آموزشی مختلف سعدی در بوستان مانند تشویق، هشدار و گزاره های مشروط بر اساس نظریه کنش اجتماعی وبر ترسیم می شود . جامعه آماری، بوستان است تا چگونگی رویکردهای آموزشی سعدی با اشکال مختلف کنش اجتماعی وبر روشن و نبوغ سعدی به عنوان یک مصلح اجتماعی در چشم اندازهای جامعه شناختی مدرن آشکار شود. این مقاله با روشی توصیفی-تحلیلی، نظریه کنش اجتماعی وبر را در ابیات بوستان، تحلیل و میزان هم پوشانی آن را بررسی می کند. آثار سعدی، همگون با جنبه هایی از نظریه های جامعه شناختی معاصر، مانند نظریه کنش اجتماعی وبر و جایگاه سعدی به عنوان متفکری تلقی می شود که بینش او فراتر از مرزهای زمان و فرهنگ خود است.

این مقاله به بررسی مقوله ای خاص از گرایش های فردگرایانه – با نام دوراهی اجتماعی- در خلال آموزه های فردی گلستان سعدی پرداخته است. دوراهی اجتماعی مقوله ای از گرایش های فردگرایانه است که به نوعی خاص از تعارض سودمندی فردی و جمعی اشاره می کند؛ به نوعی که در آن نفع فردی بسیار چشمگیر است، اما اگر بیشتر افراد نفع جمعی را نادیده بگیرند و خودمدارانه رفتار کنند، فاجعه ای اجتماعی رقم خواهد خورد. به ویژه، اگر انتخاب آن افراد با توجه به موقعیت و نقش آن ها در جامعه تأثیر بسزایی در سرنوشت کل جامعه داشته باشد. سعدی برای تبیین برخی آموزه های فردی در حکایات گلستان از مقوله دوراهی اجتماعی استفاده کرده است؛ به طوری که به طور واضح، مخاطبان آموزه خود را از قرار گرفتن بر سر دوراهی اجتماعی آگاه و آن ها را به برگزیدن نفع جمعی -به دلیل تأثیر زیاد تصمیمشان بر سرنوشت جامعه- توصیه کرده است. در این مقاله پس از طبقه بندی مخاطب سعدی در آموزه هایش، استخراج آموزه و بررسی حکایت هایی که دوراهی اجتماعی در آن ها دیده می شود، خطاب سعدی در هر حکایت با ذکر دوراهی اجتماعی مقابل آن ها تحلیل شده است.

وصف، یکی از موثّرترین و اصلی ترین بخش های شعر است که نمود آن در آثار حماسی، به دلیل پیوند ناگسستنی با آن، بیشتر احساس می شود. هنر شاعر، با تصویر آفرینی هایی که با استفاده از قدرت خلّاقیّت و ذهن توانمند خود با توجّه به امکانات زبانی و بیانی صورت می دهد، آشکار می گردد. از این جهت، بررسی این مقوله، در شعر شاعران، بویژه حماسه سرایان، حائز اهمّیّت است. خداوندنامه سروده صبای کاشانی (ف.1238ه .ق.) از جمله حماسه های دینی است که وصف های بسیاری در آن به کاررفته است. انعکاس این موضوع در خداوندنامه، بیانگر میزان آگاهی و توجّه فراوان صبا به مسأله وصف است و البتّه، مهارت و دقّت کم نظیر او در کاربرد این عنصر را نشان می دهد. وصف های صبا، همه رنگ حماسی دارند و با صحنه های رزمی آن اثر، متناسب هستند. صبا، از انواع مختلف وصف در این اثر ارزشمند خود استفاده کرده است. این وصف ها، هم جنبه عینی دارند هم ذهنی. در این مقاله، به جنبه های مختلف وصف های صبا در خداوندنامه از منظر «دستور زبان» و چگونگی تصویر آفرینی او در ارتباط با اشخاص، طبیعت، میدان نبرد، موقعیّت های بزمی و رزمی، پرداخته می شود.