سیده زهرا ملک پور

بررسی دگردیسی های روایات فریدون از اوستا تا طومارهای نقالی چکیده فریدون یکی از بزرگ ترین پادشاهان پیشدادی است که در گستره ی متون پیش و پس از اسلام و طومارها، روایات متعددی را به خود اختصاص داده است. هدف این پژوهش، بررسی توصیفی تحلیلی روایات فریدون در اوستا و متون پیش از اسلام، شاهنامه ، تواریخ دوره ی اسلامی و طومارهای نقالی است تا روشن شود که چه دگردیسی هایی در روایات این پادشاه پیشدادی صورت گرفته است.پس از واکاوی روایات در پیوند با این داستان، این نتیجه حاصل شد که اگرچه در مواردی چون نبرد فریدون با ضحاک و تقسیم جهان بین سه پورش، هم سویی قابل توجهی با شاهنامه دیده می شود؛ اما تطورات و دگردیسی هایی در این متون نسبت با شاهنامه دیده می شود که یا نتیجه ی آبشخور دیگرگون این روایات و یا حاصل دخل و تصرفاتی است که با دور شدن از بستر اسطوره ای روایت، به این متون راه یافته است؛ برای نمونه این سیمرغ است که مانع کشتن ضحاک می شود تا معاملت او به قیامت بماند یا کاوه با ضحاک طرح دوستی می افکند و با حیله و تدبیر او را به دماوند می برد و بنا بر دستور هوم عابد، ضحاک را در دماوند حبس و پنج طلسم بر او استوار می کند. مورد دیگر اینکه ضحاک با کوهی که بدان بسته شده، پرواز می کند و فریدون در شهر بهرریز(ری)، دیگربار او را درمی یابد. ازدیگرسو این ایرج است که از سلم و تور باج می خواهد و زمینه ی دشمنی را فراهم می آورد و تقسیم جهان نیز با آزمون پرتاب تیر و کمان اعمال می شود یا برخلاف شاهنامه ، برماین، وزیر سلکت است که فریدون را شیر دانش ارزانی می کند.      

یکی از بخش های چالش برانگیز شاهنامه، قسمت تاریخی آن است که آیا می تواند در مطالعات تاریخی مطمح نظر واقع شود یا افسانه هایی سراپا بشولیده و پریشان است که از آن، طرفی برنمی توان بست. در این جستار، با مطالعه موردی شخصیّت بلاش و میزان همگونی روایت شاهنامه با تاریخ های دوره اسلامی، روشن شد که بخش تاریخی شاهنامه نیز می تواند به عنوان منبعی موثق در کنار دیگر منابع تاریخی لحاظ شود؛ چنانکه جانشینی بلاش در غیاب فیروز، انتقال سلطنت از بلاش به قباد، جایگاه والای سوخرا در دوران پادشاهی بلاش، درخواست آشتی خوشنواز در عهد بلاش، چهار سال پادشاهی بلاش و مردم داری او هم در شاهنامه و هم در منابع تاریخی آمده است و هم سویی قابل توجّهی بین شاهنامه و تواریخ عهد اسلامی دیده می شود. در عین حال، همان طور که خود منابع تاریخی نیز در بسیاری از موارد اختلاف نظر دارند، در مواردی از قبیل چگونگی مواجهه قباد با سلطنت برادر کوچکترش، بلاش، چگونگی انتقال مسند قدرت از بلاش به قباد، چگونگی رویارویی سوفرا با خوشنواز و رهاندن قباد و ساخته شدن چند شهر به دست بلاش، بین شاهنامه و متون تاریخی ناهمگونی هایی دیده می شود. بنیادی ترین ناهمگونی این است که بر خلاف روایت شاهنامه که به موجب آن، بدون هیچ تنشی، سلطنت از بلاش به قباد می رسد، در بیشتر متون تاریخی، قباد با توسل به پادشاه هیاطله، در پی برکناری بلاش برمی آید، در حالی که این ماجرا در شاهنامه مربوط به بعد از خلع قباد از سلطنت است که برای برکناری برادرش جاماسپ به هیاطله می گرود و نه مربوط به بلاش.

در پی تبیین جایگاه بخش تاریخی شاهنامه، در این جستار سیمای فیروز در شاهنامه با تواریخ دوره اسلامی مقایسه و روشن شد که شاهنامه از نظر تاریخی نیز یکی از منابع موثّق و قابل اعتماد است و در کلّیات، ماجراهای عهد فیروز با متون تاریخی هم سوست؛ چنانکه شورش فیروز بر برادرش هرمزد و تصاحب سلطنت، قحطی هفت ساله، مردم داری فیروز و مدیریت بحران در دوره قحطی، ساختن شهرهایی در زمان فیروز، جنگ فیروز با خوشنواز، شکست فیروز در رویارویی با خوشنواز و کشته شدنش در خندق، گماشتن سوفرای و بلاش در پایتخت در هنگام لشکرکشی به سرزمین هیاطله، بیست و هفت سال سلطنت فیروز، کین خواهی سوفزای از خوشنواز و برگرداندن غنائم و اسرا هم در شاهنامه و هم در بیشتر منابع تاریخی آمده است و هم سویی قابل تأمّلی بین شاهنامه و تواریخ عهد اسلامی دیده می شود. بدیهی است که در برخی جزئیات، اختلاف هایی نیز بین شاهنامه و متون تاریخی وجود دارد؛ چنانکه درباره مدّت قحطی، خاستگاه خشکسالی، مدّت پادشاهی فیروز، تعداد و نام شهرهای ساخته شده به دست فیروز، کیفیت جنگ او با خوشنواز، کنش او در مواجهه با هرمزد، خاستگاه جنگ او با خوشنواز و افراد همراه او در جنگ با خوشنواز اختلافاتی جزئی بین روایت فردوسی و برخی از منابع تاریخی دیده می شود که این اختلافات جزئی حتّی در بین خود تواریخ دوره اسلامی نیز مشهود است.