مهدی دانایی فرد

آفرینش انسان و جهان، از بحث های چالش برانگیز در تاریخ اندیشه است. با آغاز دوران مدرنیسم، آفرینش انسان وجهه ای طبیعت گرایانه و الحادی به خود گرفت. در این بین، الهی دانان پویشی در تلاش برای برپاداشتن وفاق بین دیدگاه طبیعت گرایانه و خداباورانه در مسأله های گوناگون، ازجمله آفرینش انسان برآمدند. آن ها با ناچیز جلوه دادن قدرت الهی و ادعای قدرت استقلالی انسان، آفرینش بدون ماده پیشین را رد کردند و با طرح تأثیر ناچیز خداوند در آفرینش انسان، به خودآفرینی و آفرینش تدریجی و تکاملی انسان قایل شدند؛ اما توجه به مبانی عقلی و فلسفی اندیشمندانی چون علامه طباطبایی; و استاد مصباح یزدی; در رابطه با مسأله هایی همچون وجوب ذات الهی و فقر ذاتی انسان، دیدگاه آنان را با اشکالات کلانی روبه رو می کند. این پژوهش، با روش توصیفی _ تحلیلی و انتقادی، در نهایت به این نتیجه می رسد که مبانی چنین دیدگاهی، افزون بر نبود دلیل در برخی موارد، با قواعد عقلی اثبات کننده قدرت مطلق الهی هم ناسازگاری دارد. همچنین میان وجود شر و قدرت مطلق الهی، هیچ تنافی ای وجود ندارد.

چیستی «کمال انسان» به عنوان یکی از مباحث مهم انسان شناسی، همواره مورد کنکاش اندیشمندان بوده است. در این میان، الهی دانان پویشی برمبنای دیدگاه خداباورانه خاص خویش، برآنند که کمال انسان با خداگونه شدن وی محقق می شود. این دیدگاه، هرچند با نظر علامه طباطبایی و آیت الله مصباح یزدی همخوان است، لیکن در نحوه کمال انسان -که ارتباط وثیقی با چگونگی توصیف خداوند دارد- اختلاف دارد. پیروان الهیات پویشی، خداوند را در حال تکامل و تغییر و تبدل می دانند و بر همین اساس، کمال انسان را در تکاملی می دانند که در اثر وابستگی متقابل با سایرین پدیدار می شود و بدین ترتیب، تشبه به خدا و خداگونه شدن انسان را علاوه بر کم رنگ شدن، در هاله ای از ابهام فرومی برند. این پژوهش، با روش توصیفی - تحلیلی و انتقادی، درصدد است تا نشان دهد که مبانی چنین دیدگاهی علاوه بر این که در برخی موارد فاقد دلیل است، با قواعد عقلی همچون استحاله تسلسل نیز در تناقض است. اشکال دیگری که بر این دیدگاه وارد است، عبارت است از معلق نمودن کمال انسان به شرایط محیطی و برابر دانستن آن با تکامل دائمی، بدون این که هیچ هدف ثابتی از غایت این کمال طلبی برای انسان مشخص باشد.

از آثار مهم شناخت حقیقت نفس، باور و توجیه چگونگی زندگی پس از مرگ است. براین اساس، مسئله اصلی این تحقیق، بررسی مقایسه ای تبیین این چگونگی در دیدگاه پویشی و برخی دیدگاه های مشابه در سنت کلام اسلامی است. برخی از معتزلیان و نیز سیدمرتضی با اعتقاد به یگانه انگاری نفس، آن را همین شخص ظاهری و هیکل مشهود می دانند که روح در منافذ آن حلول کرده است و برخی همچون شیخ مفید و وایتهد، با اعتقاد به دوگانه انگاری نفس و بدن، نفس را جوهری غیر از بدن و متعلق به آن دانسته اند؛ هرچند وایتهد این جوهر را مادی و شیخ مفید آن را روح مجرد و غیرمادی می داند. پژوهش حاضر، با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است و مهم ترین یافته آن، ارتباط تبیین صحیح و بدون ابهامِ بقای نفس پس از مرگ، با تمایز ساختاری میان نفس و بدن است که دیدگاه پویشی و نیز برخی دیدگاه های یگانه انگاری نفس در سنت اسلامی، در این مسئله با چالش مواجه هستند.