ندا سنبلی

گفتمان های انتقادی ِفرهنگی و اجتماعی در ربط با زندگی دختران و زنان ایرانی، پس از دوره مشروطیت شکل گرفت. در بسیاری از جراید زنان و دختران و الگوی زیست سنتی آنان مورد توجه و انتقاد قرار گرفت و هنجارها و الگوها و قالب های سنتی و زیسته زنان را به چالش کشید. در کنار تأسیس روزنامه های زن نگار که توجه شایانی به وضعیت و جایگاه زنان و انتقاد از آن داشتند، نشریات مردنگاری چون «گل زرد» نیز بودند که زنان و مسائل مربوط به آنان و جایگاهشان را با استفاده از ادبیات و شعر مورد نقد قرار دادند و درصدد تغییر و بهبود وضعیت زنان و دختران برآمدند که به تغییر در تحولات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی منتهی می شد. این تلاش ها از یک سو سلبی و نقد سنت ها و از سوی دیگر ایجابی بود. سلبی از آن جهت که به نقد الگوی زیست سنتی زنان در ازدواج و روابط درون خانوادگی زنان با سایر افراد خانواده و همچنین فعالیت های اجتماعی آنان و ایجابی از آن جهت که در پی باز کردن عرصه های جدیدی برای زنان و دختران بود؛ همچون مدرسه، آموزش و بهداشت. در این مقاله چرایی و چگونگی رویکرد «مجله گل زرد» به وضعیت زنان با استفاده از روش تحلیل محتوا مورد پژوهش قرار گرفته و حاوی نکات نو و جدیدی است از تلاش ها و فعالیت های این نشریه کمتر مورد توجه قرار گرفته.

چندهمسری یا تعدد زوجات به عنوان مقوله ای فرهنگی، از مسائل مهم در حوزه مطالعات زنان به شمار می رود. این مسئله امری نسبتاً رایج در جوامع پیشین بوده است. منابع مختلف تاریخی، فقهی و ادبی در جامعه دوره قاجار با رویکردهای مختلف به این موضوع پرداخته اند. آنچه مسلم است اینکه تعدد زوجات در بین طبقات و اقشار مختلف جامعه ایران عصر قاجار کمابیش وجود داشته است. در متون ادبی و سیاسی اواخر دوره ناصرالدین شاه و به ویژه پس از مشروطه، به دلیل آشنایی نویسندگان و شاعران با غرب و گسترش ارتباطات، توجه به مسائل زنان بیشتر دیده می شود. این پژوهش با اتکا به متون و منابع ادبی و سیاسی عصر قاجار و مشروطه و تحقیقات جدید، رویکرد متون سیاسی، اجتماعی و ادبی به مسئله چندهمسری را به روش توصیفی-تبیینی و تحلیل محتوا به تحقیق و بررسی گذاشته است. مطالعات نشان میدهد توجه به این مسئله و علل و پیامدهای آن در نگاه منتقدانه متفکران ادبی و سیاسی از اواسط دوره قاجار و به ویژه دوره مشروطه اهمیت بسزایی یافته و به یکی از مسائل مهم در آثار آنان تبدیل شده است. نکته قابل تأمل این که آگاهی دادن به زنان نسبت به جایگاهشان و طبیعی نپنداشتن این امر یکی از مسائل مورد توجه روشنفکران و متفکران بوده است.

پدیده ای که امروزه «کودک همسری» نامیده شده و از مسائل و آسیب های مهم اجتماعی و فرهنگی مربوط به زنان به شمار می رود، مسئله و موضوعی تاریخی است که در عصر قاجار در کشاکش سنت و تجدد، به تدریج به مسئله و موضوع مهمی دست کم در میان اقشاری از جامعه ایران تبدیل شد. کودک همسری یا ازدواج دختران در سنین پایین با اینکه پدیده ای مرسوم در ایران پیشامدرن بوده اما به این معنی نیست که این پدیده به عنوان آسیب اجتماعی و پدیده ای انتقادی به حساب نیاید. در سکوت منابع تاریخ نگارانه، رسمی و حتی سیاسی در مواجهه با این مسئله، متون ادبی که از منابع و سرچشمه های اصلی تاریخ اجتماعی ایران به شمار می روند این مسئله مهم را دستمایه نقد اجتماعی قرار داده و به شکل قابل تأمل و توجهی آن را در اشعار و نوشته های خود بازتاب دادند. این مقاله با اتکا به متون و منابع ادبی عصر قاجار و مشروطه و تحقیقات جدید رویکرد متون به مسئله کودک همسری را به روش توصیفی-تبیینی به تحلیل و بررسی گذاشته است.