زهرا ترکمن

یکی از اهداف مهم معماری برقراری ارتباط معنامند بین اثر و مخاطب است و نشانه شناسی یکی از راه های خوانش و خلق معنا در آثار معماری است. در دهه های چهل و پنجاه شمسی در معماری ایران آثاری با تلفیق معماری سنتی ایران و مدرن خلق شده اند که جزء آثار موفق معماری معاصر ایران محسوب می شوند. ناکامی معماری معاصر ایران در طراحی یادمان ها و ارتباط معنامند با مخاطب، ضرورت بررسی دلایل موفقیت آثار این دوره معماری را ایجاب می کند تا بتوان در این بازخوانی به راهکارهایی برای طراحی دست یافت. یکی از راه های خوانش معنا در آثار معماری نشانه شناسی است. لذا هدف از این پژوهش خوانش نشانه های موجود در این بناها و پاسخ به این پرسش هاست: در این معماری از منظر نشانه شناسی چه نوع نشانه هایی به کاررفته است؟ کدام یک از این نشانه ها کاربرد بیشتری داشته اند؟ چه ارتباطی بین استفاده از نشانه ها و عملکرد بنا وجود دارد؟ در این پژوهش از مطالعات اسنادی و کتابخانه ای جهت گردآوری اطلاعات و از روش دلفی برای اعتبارسنجی نشانه های به دست آمده استفاده گردید. سپس از روش مشاهده میدانی و مطالعات اسنادی برای بررسی نشانه ها در آثار معماری استفاده شده است. بدین منظور نمایه ها، شمایل ها و نمادهای به کاررفته در آثار معماری سبک معماری نوگرای ایران با استفاده از نشانه شناسی پیرس موردبررسی قرار گرفت و داده ها با استفاده از روش های توصیفی- تحلیلی تحلیل شد. نتیجه آن که در معماری نوگرای ایران به وفور از نشانه ها استفاده شده است. در طراحی نمونه های موردی از نشانه شمایلی تصویری یا همان استعارات تاریخی بیشترین استفاده شده است که عمدتاً استعارات محسوس و برداشت انتزاعی از فرم ها، سبک ها و عناصر معماری گذشته ایران است. در میان عملکردهای بررسی شده، بناهای یادمانی (آرامگاهی و غیر آرامگاهی) بیش از سایر آثار از نشانه ها استفاده کرده اند.

بناهای یادمانی، در خلق هویت شهری نقش به سزایی را بازی می کنند. معنای یک اثر معماری برآیندی از 4 سازه معناساز معمار، اثر، متن اجتماعی و مخاطب است.پرداخت به مساله معنا عمدتا کیفی بوده و کمتر نوشتاری به سنجش کمی معنای معماری از نظر مردم پرداخته است. پژوهش حاضر با هدف سنجش معنای آثار یادمانی معاصر به عنوان نشانه فرهنگی-اجتماعی، از نظر مردم، به دنبال پاسخ به این پرسش است که زیرمولفه های تاثیرگذار بر ارتقای یک اثر معماری به نشانه فرهنگی-اجتماعی کدام است؟ و معنای یادمان های معاصر از دید مردم چیست؟ در ابتدا و در بخش نخست نوشتار، با استفاده از مطالعات نظری و کتابخانه ای، ادبیات موجود در زمینه نشانه شهری و سطوح معنایی مرور و جمع بندی گردید. حاصل این بخش مدل مفهومی پژوهش است که در آن زیرمولفه های موثر بر نقش معماری به عنوان نشانه فرهنگی-اجتماعی و نحوه ارتباط آن ها با نقش نمادین بنا مشخص شده است. در بخش دوم، پیمایش زیر مولفه های بخش معنا از طریق پرسشنامه آزمون افتراق معنایی، جهت سنجش معنا از دید مخاطب در هفت اثر یادمانی ایران معاصر انجام گردید. سپس جهت بررسی نتایج پرسشنامه، آمار توصیفی بر پایه میانگین نمرات پاسخ ها و آمار استنباطی بر پایه آزمون t و آزمون توکی انجام شد. نتیجه آن که ابعاد اجتماعی (سنت، قدرت، رسانه، اقتصاد، خاطرات جمعی)، عوامل فرهنگی (آئیین ها و مراسم)، روانکاوی (ناخودآگاه جمعی و تباری)، زمان (هم زمانی و درزمانی)، عوامل کالبدی (بعد زیبایی شناسی)، نشانه ها (بصری، کلامی، انتزاع)، عوامل اقلیمی، کارکرد اجتماعی در شکل گیری معنای یک اثر موثر هستند.

بناها به عنوان نشانه های شهری نقش مهمی در محیط شهری از خلق هویت تا جهت یابی ایفا می کنند و اگر معنای ثانویه ای بر آن ها مترتب گردد تبدیل به نشانه های فرهنگی- اجتماعی می گردند. بنابر این بررسی عواملی که در ارتقای یک اثر معماری به نشانه فرهنگی- اجتماعی موثرند، حائز اهمیت است. هدف نوشتار پاسخگویی به این پرسش است که: چه عواملی و چگونه در ارتقای معنای یک اثر معماری از نشانه شهری به نشانه فرهنگی اجتماعی موثرند؟ روش تحقیق در بررسی ادبیات نظری، مطالعات استادی و کتابخانه ای و در بررسی نمونه های موردی تفسیری-تحلیلی است؛ رویکرد نحلیلی این پزوهش نشانه شناسی اجتماعی است. نتیجه تحقیق آن است که مولفه های تاثیرگذار بر ارتقای یک اثر معماری به نشانه فرهنگی-اجتماعی عبارتند از: عوامل کالبدی (شامل فرم، تناسبات، ابعاد، رنگ، بافت، پیش زمینه و پس زمینه، تکنولوژی و سبک)، عوامل ساختاری (شامل نفوذپذیری، موقعیت و وسعت)، عوامل معنایی (شامل ابعاد اجتماعی (سنت، قدرت، رسانه، اقتصاد، خاطرات جمعی)، عوامل فرهنگی (آئیین ها و مراسم)، روانکاوی (ناخودآگاه جمعی و تباری)، زمان (هم زمانی و درزمانی)، عوامل کالبدی (بعد زیبایی شناسی، نشانه ها (کلامی، انتزاع، انواع نشانه)، عوامل اقلیمی، کاربری اجتماعی).