محمد مهرکی زاده

آنچه که در تمام دوران های تاریخی ملموس بوده است این است که، هر دوره ی معماری که آغاز به کار نموده به طور مختصر یا مفصل به دنباله روی از پیشینه ی خود روی آورده و در عین حرکت در مسیر دنباله روی از گذشته به نوآوری ها و تغییر سبک هایی هرچند کمرنگ دست زده اند. در دنیای پیشرفته و مدرن امروزی که سعی در حذف وابستگی و تعلقات به گذشته در بخش های متفاوت از جمله معماری دارد، در هر زمینه ای، حرکت روبه جلو با حفظ ارزش های رایج یک ملت امری باارزش و تاثیرگذار تلقی می شود. معماری ایران دارای پشتوانه های با ارزشی است و شامل آثاری است که پیوسته و زنجیروار از هم پیروی می کنند و رو به کمال خود گام بر می دارند. شروع مقبره و برج سازی به طور انبوه و توجه یک دوره ی معماری به مقبره سازی را می توان به قرن 4 تا دوران سلطنت سلجوقی نسبت داد. بعد از این دوره ی تحول عظیم در معماری که تحت تاثیر از آغاز معماری اسلامی در ایران است، تحول عمده ی دیگری را در معماری و همچنین معماری مقبره سازی در ایران را شاهد نیستم تا در زمان دوره ی معاصر و آغاز نگرش به غرب و مدرن شدن معماری ایران، که در پی آن انقلاب و جنگ تاثیر زیادی در معماری و نگرش معماران می گذارد. در این پژوهش به پیداکردن رابطه ای میان این دو بازه ی زمانی پرداخته شده تا بتوان ویژگی های مشترک و متفاوت آن ها را با دقت بیشتری ارائه و بررسی کرد، ازطرف دیگر بررسی شده است که آیا در دوران معاصر که مقبره سازی افزایش یافته است، معماران چه تاثیراتی از کارهای آن زمان گرفته اند و آیا معماری قرن 4 تا 7 بر معماری مقبره سازی در دوران معاصر تاثیرگذار بوده است؟ در این پژوهش که از روش تحقیق توصیفی - تحلیلی استفاده شده است، به منظور گردآوری اطلاعات از ابزارهای مطالعات کتابخانه ای و اسنادی بهره گرفته شده است. مهم ترین نکته حاصل این است که اگرچه در بناهای یادبودی مدرن از نظر فرم، مصالح و پلان تحت تاثیر جنبش های معماری مدرن در همان زمان، متفاوت از بناهای گذشته عمل کرده اند، ولی باتوجه به معماری گذشته و الهام از ارزش های آن ها و در عین حفظ ارزش های معماری زمان خود ساخته شده اند.

روستاهای ساحلی استان بوشهر به دلیل موقعیت جغرافیایی مناسب در ارتباط با خلیج فارس و در مواردی وجود اراضی مناسب کشاورزی، قدمتی طولانی دارند و ازاین رو دربردانده میراثی غنی از معماری بومی اند. این معماری در عین سادگی و بی پیرایگی، اصول و ویژگی هایی در خودش نهفته دارد که شامل شیوه های ساخت وساز، طراحی هم ساز با اقلیم، ویژگی های کالبدی و نحوه بهره برداری از منابع بومی می شوند. این پژوهش با هدف شناخت معماری بومی در نواحی روستاهای ساحلی استان بوشهر و استخراج الگوهای آن در جهت تدوین دستورالعملی برای طراحی، ویژگی های بافت روستایی و معماری بومی این نواحی را بررسی کرده است. به منظور دستیابی به شناخت الگوهای معماری بومی در روستاهای ساحلی استان بوشهر، مسکن بومی در روستاهای جزیره شیف و سالم آباد و اولی شمالی تحلیل شدند. موارد بررسی شده در بافت و بناهای روستایی در حوزه هایی چون تراکم بافت و جهت گیری معابر، ویژگی های کالبدی معماری، دستگاه های ساختمانی و راهکارهای ایجاد آسایش اقلیمی دسته بندی گردیدند. این موارد از روش توصیفی تحلیلی و بهره گیری از انواع روش های پیمایشی در سه روستای ذکرشده برداشت گردیدند. ویژگی های کالبدی فضایی در نمونه های انتخاب شده تحلیل و بارزه های معماری در هریک از روستاها مقایسه شدند. نتایج این پژوهش دربردارنده مشخصات اصلی معماری بومی در این نواحی اند که رهنمودهایی برای طراحی ارائه می دهند. لزوم رعایت تناسبات انسانی در بخش های سکونتی و ورودی ها، تعریف فضای باز بینابینی در میان توده های ساختمانی، توجه به جهت گیری اقلیمی در توده گذاری ها و جزئیات معماری، لزوم بهره گیری از بازشوهای متعدد و سبک سازی سازه از مشخصات اصلی معماری بومی روستاهای ساحلی اند.

قبرستان های تاریخی، نمودی از فرهنگ و مذهب جامعه ای بوده که در آنها شکل گرفته اند. با گسترش شهرها، اغلب این قبرستان ها در مناطق دورافتاده، خارج از شهر و یا مناطق نامناسب حفاظتی، متروک و گمشده به حال خود رها شده اند و اثری از پویایی و جریانات فضای شهری در آنها دیده نمی شود. از آنجا که این قبرستان ها بخشی ارزشمند از میراث ملموس و ناملموس هر جامعه هستند، بنابراین ضروری است که شناخت و ثبت و اقدامات حفاظتی آنها مورد توجه قرار گیرد. شهر دزفول، یکی از شهرهای دارای بافت تاریخی زنده منحصر به فرد و همچنین قبرستان های تاریخی است. قرار داشتن این قبرستان ها در بافت شهری، منجر به تأثیرپذیری آنها از آجر و الگوهای مورد استفاده در ساختار این شهر شده است که با توجه به نادیده گرفتن این قبرستان ها در طول سالیان، با مخاطراتی از جمله ویرانی کامل روبه رو شده اند. این پژوهش، درصدد بررسی و گونه شناسی نقوش آجری قبور قبرستان های دزفول به نام های قبرستان رودبند، بابا یوسف و کاشفیه است. هدف اصلی، مطالعه نقوش آجری قبور قبرستان های تاریخی این شهر، دسته بندی و شناساندن این قبرستان ها به عنوان گنجینه ای از معماری کهن شهر دزفول است. در این راستا، روش تحقیق به کار رفته، توصیفی بوده و گردآوری اطلاعات، به صورت مطالعات میدانی و کتابخانه ای است. نتایج پژوهش نشان داده تزئینات آجرکاری قبرستان های این شهر، در یک دسته بندی مشخص، به سه گروه تقسیم می شوند؛ قبور تاریخی با آجرکاری لعاب دار، قبور تاریخی با آجرکاری ساده و قبور تاریخی با آجرکاری ترکیبی (که تزئینات آنها، ترکیبی از آجرهای ساده و لعاب دار است). در نمونه های بررسی شده، بیشترین فراوانی، در تزئینات آجری با آجرهای لعاب دار و پس از آندر رده بعدی، تزئینات آجری با آجرهای ساده و در آخر، تزئینات ترکیبی است. از سوی دیگر، در کنار نقش مایه های هندسی و گیاهی در بطن نقوش که حاصل استفاده از آجر و تناسبات آن بوده، در برخی قبور، از موتیف های مذهبی، اجتماعی و گیاهی نیز استفاده شده است.

در رشد و تکوین شیراز، بافت تاریخی ارزشمند آن متحمل تغییراتی شده که بر هویت بافت، اثر سوء نهاده است. ساکنین جدید به واسطه کاهش جنبه هویتی بافت، تنزل نرخ زمین و مهاجرت ساکنان قدیمی آن، خود دست به مداخلات زیانبار در بافت شهری زده اند. امروزه فرسودگی و تخریب بافت تاریخی شهر شیراز به ویژه محله سنگ سیاه، تهدیدی جدی در جهت زوال و خدشه دار شدن هویت فرهنگی-تاریخی این شهر قلمداد می شود؛ لذا توجه ویژه به هویتمندی و حفظ بناها و بافت تاریخی، در اولویت مدیران شهری قرار دارد. سؤال تحقیق آن است که چگونه ارتقای هویت بافت تاریخی محله سنگ سیاه در تکوین و شکل گیری معماری باکیفیت، معنا می یابد؟ هدف تحقیق، اولویت بندی و سنجش شاخص های هویت در بافت محله سنگ سیاه و حیات بخشی به کالبد بافت تاریخی است. نوع تحقیق، کاربردی و بر مبنای روش های توصیفی-تحلیلی و پیمایشی است. اطلاعات، مستخرج از پرسش نامه ها و مشاهدات با نرم افزارهای Excel 2016, Ghrafer و Visio و با استفاده از تکنیک Topsis هستند. ماهیت و وزن هر شاخص ، با استفاده از روش آنتروپی-شانون مشخص می شود؛ از این رو، بر مبنای متغیر های مستقل شامل؛ سازمان فضایی، ساختار شکلی، اکولوژیک، حس تعلق، تعاملات اجتماعی، احساس امنیت، تعدد آداب و رسوم و میراث فرهنگی، تاریخی بودن، معنا، خوانایی، زیست پذیری و تنوع و متغیرهای وابسته شامل؛ هویت و هویت کالبدی، ابعادی مانند موقعیت قرارگیری محله، میزان نفوذپذیری، مکان های باستانی، ترافیک و حمل و نقل، کف و بدنه سازی، پوشش گیاهی، تعامل بین ساکنین، امنیت، گردشگری، نشانه های طبیعی و مصنوع، ارزش های فرهنگی، نحوه عمل فعالیت ها، سرزندگی و تنوع فعالیت ها در محدوده، مورد مطالعه و ارزیابی قرار داده شده است. یافته های تحقیق حاکی از آن هستند که از نظر ساکنین، ساختار شکلی، اکولوژیک و امنیت و از نظر گردشگران داخلی، دل بستگی به مکان، مکان های تاریخی، فرهنگ، مناسک عام و اعتقادات و قدمت محله و از نظر گردشگران خارجی، دل بستگی به مکان، تنوع مکان های تاریخی و فرهنگ، مناسک عام و اعتقادات و آگاهی از قدمت محله، در سطح ضعیف قرار دارد. با توجه به نظر ساکنین و گردشگران، راهکارها و پیشنهاد هایی ارائه شده اند. می توان چنین دریافت که بسیاری از مؤلفه های هویتمندی بناهای تاریخی محله (عواملی که موجب هویت و ایجاد سمبل و نشانه می شوند) به مرور زمان پاک یا تضعیف شده اند که در صورت انجام اقدامات هویت محور، می توان آنها را احیا و به پویایی زیست محله کمک کرد.