حسن فرزی

تربیت اخلاقی، به معنای فرایند نهادینه سازی ارزش های اخلاقی در وجود انسان، یکی از مهم ترین رسالت های ادیان الهی به شمار می رود. شاکله کلی این ارزش ها در ادیان مختلف یکسان است اما آموزه های اخلاقی که بروز عملی این ارزش ها هستند، در برخی جزئیات متفاوتند. «ایثار» به عنوان یک آموزه اخلاقی مهم، چه جایگاهی در تربیت اخلاقی دارد؟ این نوشتار، با مراجعه به منابع کتابخانه ای و استفاده از روش توصیفی- تحلیلی جایگاه این آموزه را در تربیت اخلاقی بر اساس تعالیم دو شریعت اسلام و یهود بررسی می کند . هردو شریعت، ازخودگذشتگی و ایثار نسبت به دیگران را از مهم ترین آموزه های تربیتی خود مطرح می کنند، اما در تعیین معیارهای آن-به عنوان عمل اخلاقی- تفاوت دارند. توجه به نژاد افراد در تعیین مصادیق ایثار، مهم ترین معیاری است که در آیین یهود -به شکل امروزی آن- وجود دارد؛ به این معنا که ایثار در برابر یک فرد غیریهودی می تواند ارزش منفی پیدا کند. در مقابل، تنها ملاکی که در اسلام، برای ایثار نسبت به دیگران مطرح می شود، این است که بر محور بندگی خداوند باشد. توجه به این محور در مقام عمل باعث می شود تنها دشمنان خداوند و افرادی که مبتلا به آفات اخلاقی ای مثل عجب و تکبر هستند، در گستره ایثار قرار نگیرند.

از دیدگاه غزالی، راهکار اساسی برای تربیت اخلاقی انسان، «عمل به ضد» است. اما آیا چنین راهکاری می تواند در همه ابعاد علمی و عملی به تربیت اخلاقی انسان کمک کند؟ هدف این پژوهش یافتن پاسخ این پرسش در آراء اخلاقی غزالی و ارزیابی میزان موفقیت آن است. بدین منظور با روش اسنادی و روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی، آثار اخلاقی غزالی و نقد های وارد شده بر او مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد، دامنه راهکار مذکور، علاوه بر دفع رذائل، شامل کسب و تقویت فضائل هم می شود. همچنین اعم از بعد درونی و بیرونی انسان است و در کنار روش هایی بیرونی مثل تقلید و تحمیل بر نفس، به روش های درونی مثل علم آموزی و معرفت افزایی هم نظر دارد. مهم ترین نقد های وارد شده بر راهکار غزالی در تربیت اخلاقی عبارت است از: تحمیلی بودن راهکار او، بی توجهی به معارف اهل بیت در کنار توجه به تراث یونان باستان و اعتماد به آموزه های صوفیه.

اساساً نیت، به عنوان روح و حقیقت عمل، نقشی تعیین کننده در ارزش عمل دارد. هرچه نیت عمل خالص تر باشد، آن عمل ارزشمند تر است. در مقابل، هر میزان که نیت ناخالص شود، عمل را به همان اندازه بی ارزش و حتی دارای ارزش منفی می کند. به عبارت دیگر، «نیّت» دارای درجه و رتبه است. اما اینکه چه عواملی موجب شکل گیری این مراتب است، سؤالی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته و این مقاله در صدد پاسخ به آن است. .توجه به این عوامل می تواند، انسان را در کیفیت بخشیدن به عمل خود یاری رساند. این مقاله، به روش توصیفی تحلیلی و با مطالعه آیات و روایات و مراجعه به منابع تفسیری، اخلاقی و روایی، به بررسی عوامل مؤثر در مراتب نیت از دیدگاه آیات و روایات می پردازد. نتایج تحقیق حاکی از این است که معرفت، ایمان، توجه و محبت، به عنوان عوامل شکل دهنده نیت، هرقدر ارتقا پیدا کنند، نیت هم به شکل متناظر با آنها تعالی می یابد، توفیق الهی در مرتبه ای بالاتر از سایر عوامل در تحقق نیت مطلوب مؤثر است.