حمیدرضا فهندژسعدی

بُن مایه یکی از اصطلاحات پُرکاربرد در زمینه ادبیات و هنر است که مهم ترین ویژگی و خصیصه آن تکرارشوندگی است. این تکرار، گاهی خودآگاه و گاهی هم ناخودآگاه در یک یا چند اثر هنری و ادبی نمود پیدا می کند. در متون نظم و نثر پارسی بن مایه های بسیاری به چشم می آید که در تدوین و پردازشِ حکایات، با مضامین گوناگون، نقش کلیدی و جدایی ناپذیری ایفا کرده اند و متأسفانه تاکنون، آن گونه که باید مورد بازخوانی و مقایسه قرار نگرفته اند. بن مایه «چشم برکندن و فرستادن آن به نزد عاشق» از جمله بن مایه هایی است که در چندین حکایت منظوم و منثورِ ادب فارسی تکرار شده است. در این مقاله سعی شده است که ابتدا این بن مایه تعریف شود و سپس با آوردن نمونه هایِ آن در ادب فارسی، مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرد. در این تجزیه و تحلیل به شخصیّت ها و زمان و مکانِ بن مایه و هم چنین صور خیالِ استفاده شده در آن توجّه شده است. از طرف دیگر، تلاش شده است که در یک سیرِ زمانی پیشینه این بن مایه و کاربرد آن تا روزگار معاصر ارائه شود.

واژه «لبلاب» در فرهنگ های لغتِ فارسی به دو معنا آمده است. فرهنگ نویسان یکی از معانیِ این واژه را «عزائم خوان و افسونگر» ذکر کرده اند. با نگاهی به شواهد شعری دریافت می شود که معنایِ ارائه شده فرهنگ نویسان در موردِ اخیر درست نبوده و آن ها به دلیلِ دریافتِ نادرست از معنایِ ابیاتی که این واژه در آن ها به کار رفته است، این معنا را برای لبلاب ثبت کرده اند. نگارندگان مقاله حاضر پس از ذکر فرهنگ هایی که به معنایِ واژه لبلاب پرداخته اند، با آوردن شواهد شعری و بررسی و تحلیل آن ها، معنایِ پیشنهادیِ خود را درباره هریک از ابیات مورد بحث مطرح کرده و در پایان معنی درستِ واژه لبلاب را بیان کرده اند. نگارندگان اثبات کرده اند که لبلاب در شواهدِ شعری مورد بحث، در معنای گوی جادوگری به کار رفته است و نه افسونگر. همچنین با رجوع به فرهنگ های لغتِ عربی و کتب امثال و حِکَم نشان داده شده است که این اشتباه صورت گرفته احتمالاً از جانب فرهنگ نویسان فارسی به فارسی بوده و در لغت نامه های عربی لبلاب در معنای افسونگر نیامده است.

«ز گهواره تا گور دانش بجوی»، سروده ی مشهوری است که به مناسبت نبوی بودنِ مضمون و نیز اشتمال بر جنبه های انگیزشی و آموزنده، دهه ها میان ایرانیان رواج داشته است. اگرچه سال هاست انتساب آن به فردوسی رد شده است، در بیشتر محیط های آموزشی و فرهنگی، آن را متعلّق به فردوسی می دانند. درباره ی این سروده ی تأثیرگذار و شاعر فاضل آن، هنوز پژوهشی شایسته صورت نگرفته است و آگاهی های موجود اندک و ناقص می نماید. نگارنده این موضوع را با هدف افزودن کلماتی چند به آگاهی های موجود، بررسی کرده است: ابتدا به مسئله ی انتساب این مصراع به فردسی و سعدی می پردازد و در حدّ مطالعه ی خود، قدیم ترین تاریخ انتساب این مصراع به فردوسی را آشکار می کند. سپس به بحث درباره ی سراینده ی حقیقی این مصراع، میرزا ابوالقاسم فخرالاشراف شیرازی روی می آورد و از همین رهگذر، لقب صحیح و تخلّص وی را به همراه دو قطعه شعر و نیز نامه ای کوتاه که مخاطب اصلی آن، فخرالاشراف بوده است، ارائه می کند. همچنین، بر اساس مستنداتی، کیفیت پدیدآمدن این مصراع و حدود تاریخ فوت سراینده و نیز حدود تاریخ پدیدآمدن «چه خوش/ چنین گفت پیغمیر راست گوی» را به دست می دهد. سپس برای تعیین اصالت ترکیب «پیغمبر راست گوی»، شواهدی از شاهنامه ارائه می کند و مطالبی چند درباره ی ترجمه ی حدیث «اطلبوالعلم من المهد الی اللّحد» یادآور می شود. در پایان نیز نمونه ای از کاربرد و شهرت این سروده را در خارج از ایران نشانمی دهد.