امیر عیسی ملکی

تمرکز این پژوهش بر تمارض1 اجتماعی به معنای شانه خالی کردن از انجام وظایف قانونی و اخلاقی با ارجاع به عوامل بیرونی و ناموجه است؛ اینکه این کنش اجتماعی چرا و چگونه در تعاملات اجتماعی و زندگی روزمره ظهور و بروز می یابد. برای رسیدن به این منظور و در پی تدقیق معنایی و مفهوم شناسی پدیدۀ تمارض اجتماعی و تحلیل جامعه شناختی زمینه های شکل گیری آن در تعاملات اجتماعی و زندگی روزمره، تمارض اجتماعی مبتنی بر طرح جی تی ام کلاسیک (CL-GTM) یعنی الگوی ظهوریابندۀ گلیسر در نظریۀ زمینه ای دنبال و راهبرد های آن در زندگی روزمره و در عملِ کارکنان و مراجعان مجتمع شمارۀ 10 مرکز شورای حل اختلاف در شهر تهران به روش های گوناگون رصد شده است؛ به این ترتیب، با نمونه گیری نظری، 36 نفر برای انجام مصاحبه های عمیق انتخاب و داده های حاصل از گفتگو با مشارکت کنندگان در پژوهش با استفاده از فرایند کدگذاری دومرحله ای در طرح جی تی ام کلاسیک تحلیل و مقوله بندی شدند. در فرایند کدگذاری و مقوله بندی داده ها نیز با کاربست نرم افزار MAXQDA، از مزایای آن برای تنظیم و تنسیق اطلاعات و تفسیر و تحلیل پدیده ها بهره برده شد. این پژوهش سبب کشف مقولۀ محوری «راهبردهای بقا در شرایط آشفتگی اجتماعی» شد؛ به این ترتیب، تمارض اجتماعی در نوسانی میان ازهم گسیختگی و وابستگی اجتماعی، راهبردی برای بقا در شرایط آشفتگی اجتماعی است؛ شرایطی که در آن، کاهش سرمایۀ اجتماعی و نیز وجود انگیزه های بسیار برای انتقام از جامعه، افراد را به مسئولیت گریزی و شانه خالی کردن از انجام وظایف قانونی و اخلاقی سوق می دهد و همزمان، وابستگی اجتماعی ناشی از تعلق خاطر یا احتیاج، موجب توریه، توجیه و دلیل تراشی و ارجاع به عوامل بیرونی به منزلۀ بهانه ای برای انجام ندادن تعهدات و نداشتن حس وظیفه شناسی است.

  پرسش محوری این پژوهش، بررسی چرایی و چگونگی شانه خالی کردن از انجام دادن وظایف قانونی و اخلاقی با ارجاع به عوامل بیرونی و ناموجه در تعاملات اجتماعی و زندگی روزمره است. به این معنا در آغاز پژوهش با ابزار مفهومی تمارض اجتماعی توجه شده است. از آنجا که این مفهوم را نگارندگان این پژوهش ابداع کرده اند و درنتیجه، چارچوب مفهومی آن مشخص نیست، ابتدا به درک و دریافت متخصصان علوم اجتماعی از پدیده تمارض اجتماعی رجوع کرده ایم؛ بنابراین، هدف اصلی پژوهش، تدقیق معنایی و مفهوم شناسی پدیده تمارض اجتماعی و تحلیل جامعه شناختی زمینه های شکل گیری آن در تعاملات اجتماعی و زندگی روزمره است. برای این منظور با روش کیفی و انجام دادن مصاحبه های مسئله محور به سمت نظریه ای زمینه ای برای توضیح تمارض اجتماعی در جامعه خودمان حرکت کرده ایم. این مسیر مبتنی بر طرح جی تی ام نظام مند (SY-GTM) یعنی الگوی پارادایمی استراوس و کربین در رویکرد نظام مندِ روش نظریه زمینه ای پیگیری شده است؛ به این ترتیب که با نمونه گیری نظری، 15 نفر از خبرگان و متخصصان علوم اجتماعی برای انجام دادن مصاحبه عمیق انتخاب شده اند و داده های حاصل از گفت وگو با مشارکت کنندگان با استفاده از فرایند کدگذاری سه مرحله ای در طرح جی تی ام نظام مند تحلیل و مقوله بندی شده است. این پژوهش به کشف پدیده محوری اعتراض انجامید؛ اعتراض به شرایط فرهنگی و اجتماعی و نبود امنیت هستی شناختی، که همراه با شرایط علّی، شرایط زمینه ای و مداخله گرِ مرتبط با آن، همگی به کاربست راهبرد تمارض اجتماعی از طرف افراد جامعه می انجامد؛ به بیان دیگر، در جامعه بدون امنیت هستی شناختی و با حکمرانی بد، اخلاق گرایی ایدئولوژیک، کیش فردیت، تضعیف اخلاق و ناهنجاری افراد و گروه های مرجع، افراد جامعه اعتراض دارند و تمارض اجتماعی می کنند. نتیجه چنین زیست جهانی نیز کاهش سرمایه اجتماعی و پیش بینی ناپذیری رفتارهای اجتماعی است. بنا بر یافته های این پژوهش، تمارض اجتماعی شامل کنش و برهم کنش های خاصی است که تداعی گر مسئولیت گریزی، دلیل تراشی و توریه است. این کنش اجتماعی به شکل های گوناگون در تعاملات روزمره ظهور و بروز می کند و نباید آن را فقط به یکی از وجوه آن ساده سازی کرد؛ به علاوه، تمارض اجتماعی در نموداری از شرایط علّی، زمینه ای و مداخله گرِ آن و در شبکه ای میان آن شرایط و تمارض اجتماعی به مثابه راهبردی برای مواجهه با آنها و پیامدهایشان، درک و دریافت می شود.

نقطه آغاز این اقدام پژوهی، مواجهه با دانش آموزانی بود که به رغم توانایی های نسبتاً خوب در سایر حوزه های یادگیری، درخصوص روخوانی و روان خوانی متن درس مشکلات جدی ای داشتند؛ به این ترتیب، برای پژوهشگران این سؤال مطرح شد که: چگونه می توانیم به ارتقاء سواد خواندن، و توانایی روخوانی و روان خوانی دانش آموزان کمک کنیم؟ این اقدام پژوهی در سالِ تحصیلی 1401 1400 در پایه اول متوسطه در مدرسه «شهدای معلم» در منطقه 9 شهر تهران، با فراوانی 97 نفر دانش آموز در ارزیابی های اولیه و 89 نفر در ارزیابی های ثانویه انجام شده است. برای اعتباربخشی به تحقیق˙ نیز از تکنیک های «تماس طولانی با محیط پژوهش»، «توصیف غنی و پرمایه»، «بررسی همکار» و «ممیزی پژوهشی» بهره برده ایم. بنا بر دریافت های این پژوهش، روش های یادگیری فعال که در آن معلم شرایط یادگیری را فراهم می کند، تأثیر زیادی در ارتقاء سواد خواندن و تقویت توانایی روخوانی و روان خوانی دانش آموزان دارد؛ با این توضیح که درباره روش های فعال تدریس، خلاقیت معلمان در کاربست مصادیقی که خود در ارتباط و همراه با دانش آموزان کشف می کنند، حائز اهمیت بسیار است.

این مقاله با هدف اصلی کشف و افشای مضامین پنهان و آشکار تمارض اجتماعی در عمل شخصیت های فیلم «قهرمان»، اثر اصغر فرهادی، انجام شده است. ازآنجاکه، به نظر برخی منتقدان و متفکران، محتوا و مضامین سینمای ایران با مسائل و رویدادهای روز جامعه پیوند عمیقی دارد، این پژوهش، همچنین، مداقه ای است بر تعاملات اجتماعی و تحلیل زندگی روزمره در ایران معاصر. پژوهش حاضر به روش کیفی و با فن تحلیل محتوا انجام شده است. در این مقاله درصدد آن هستیم که دریابیم: «ما چه نیازی به برساختن قهرمان داریم؟» و «پدیده های تمارض اجتماعی و قهرمان پروری در زندگی روزمره چه ارتباطی با همدیگر دارند؟»؛ برپایه یافته های این پژوهش، پدیده هایی مانند تمارض اجتماعی و قهرمان پروری در زندگی روزمره، در رابطه متقابل و دیالکتیکِ کوشش و ناکامی، ناکارآمدی نهادهای اجتماعی و سیاسی، کیش فردیت، اخلاق گرایی ایدئولوژیک، ناامنی هستی شناختی و کاهش سرمایه اجتماعی، به تولید و بازتولید یکدیگر می پردازند و شاید تمارض اجتماعی و قهرمان پروری به مثابه راهبردهایی برای بقا، به ویژه بقای آبرو و مقبولیت اجتماعی در تعاملات و زندگی روزمره، آخرین نوع از کنش های اجتماعی و ابتکار عمل برای حفاظت از خود و جامعه باشند.