ساجد اداک

من القواعد التی حققها العلماء من الأصولیین والفقهاء والبیانیین وبحثوا عن جذورها اللغویه ودلالاتها الاصطلاحیه واستدلوا بها فی المطالب ورجحوا بها بین المسائل، قاعده: «التأسیس أولی من التأکید»؛ التی تعنی وتقضی بأن یحمل الکلام علی معنی جدید مستقل عمّا سبقه من المعانی وترتیب أثر ثان علیه، أولی وأرجح من حمله علی تکرار المعنی السابق علیه وتکرار الأثر الأول علی وجه التأکید؛ وهذه الدراسه تطرح القاعده علی بساط البحث بأسلوب وصفی تحلیلی یهدف إلی بیان أهمیتها وسعتها ونطاق استخدامها فی العلوم المختلفه وتطبیقها علی نماذج تفسیریه وأصولیه وفقهیه وقانونیه ولغویه؛ وقد حصلت الدراسه علی نتائج منها أن هذه القاعده من فروع قاعده هی أوسع مجالاً وأکثر استعمالاً وهی قاعده: «إعمال الکلام أولی من إهماله»، وأن الغایه التی تستهدفها هی صون الکلام عن أن یلغی، وأن مجال استخدام القاعده یحدد فیما إذا دار اللفظ بین التأسیس والتأکید ولا تتناول حالات ومسائل یتعین فیها التأکید أوالتأسیس لدلیل لا مجال لمعارضته ولا مساغ للاجتهاد فیه.

کلام با دو نوعش نفسی و لفظی از منظر مکاتب و مذاهب مختلف دارای تعاریف و تعابیر گوناگونی می باشد، و می توان ارایه ی این تعاریف را بیانگر اهمیت موضوع دانست، که بر هیچ اهل خبره ای پوشیده نمی باشد. وجود اختلاف در بیان تعاریف آنها امری بدیهی بوده؛ زیرا اختلاف طبایع در بین آدمی از حکمت های الهی می باشد. دانشمندان علوم عقلى، از جهتی به دلیلِ اعتقادِ پیروانِ ادیانِ آسمانی به ذاتِ کامل، و بی عیب خداوند؛ و از جهتی دیگر به خاطر راجع شدن مستقیم یا غیر مستقیم تمام احکام و شرایع نَبَوی، به صفتِ کلام خداوند؛ این صفت را به عنوان یکی از صفات کمال خداوندی، ازحیثیت وجود داشتن، و وجود نداشتن، و به دنبال آن، از جهت هویت و چگونگی، به چالش کشیده اند، و به نتایج متفاوت، و حتی متناقضی نائل شده اند؛ به نحوی که عده ای از آنان، وجود همه صفات خداوند و از جمله: صفتِ کلام را در ریشه نفی کرده، و معتقد به خداوندی مجرد از صفاتِ أزلى می باشند، و عده ی کثیری دیگر ، قائل به وجود صفات  و از جمله: صفت کلام، برای خداوند بوده، و آنان را، از معانی قدیم و قائم به ذات خداوند می دانند. و برخی دیگر نیز هر چند مانند گروه دوم، قائل به وجود صفات و قیام آنها به ذات خداوند می باشند، اما قِدَمْ و أزلى بودن برخى از صفات، و از جمله: صفت کلام را، نفی کرده، و آنها را حادث می دانند. و علمای هر فرقه ای، با طرح مسائل علمی نظری در این باب، از دیدگاه و عقیده ی خود دفاع کرده، و دلایل خود را تبیین کرده اند. در این جستار، به بررسی کلام نفسی و لفظی، از دیدگاه متکلمین اسلامی، و بالأخص دو گروه اصلی(معتزله و اشاعره) پرداخته می شود، که در ادامه بحث، پس از تفکیک معانی لغوی، و اصطلاحیِ کلام، و ارایه ی مصادیق آن، دلایل، و مستندات عقلی، و نقلی هر گروه، به شیوه تفصیل بیان می گردد.