رحمان نجفی سیار

درگیری های بین آذربایجان و ارمنستان در سپتامبر ۲۰۲۰، پس از ۴۴ روز تداوم بحران و منازعه، با میانجیگری روسیه، به توافق نامه آتش بس ختم شد. این مقاله به تأثیر توافق یادشده بر امنیت و منافع ملی جمهوری اسلامی ایران پرداخته است؛ با این پرسش اصلی که «توافق نامه آتش بس 2020 حاوی چه آثار و پیامدهایی برای امنیت و منافع ملی جمهوری اسلامی است و ایران برای مواجهه با آن چه راهبردهایی را پیش رو دارد؟» بر اساس یافته های مقاله، برهم خوردن موازنه قدرت در قفقاز جنوبی و توافق نامه آتش بس ناشی از آن در ابعاد مختلف به شکل ایجابی و سلبی بر منافع و امنیت جمهوری اسلامی ایران تأثیرگذار بوده است که مهم ترین آن ها عبارت اند از: نقش آفرینی بیشتر روسیه در مرز های شمال غربی ایران، احتمال دور شدن جغرافیای درگیری از مرزهای ایران، کمک های تسلیحاتی کلان و مؤثر رژیم صهیونیستی در آزاد شدن مناطق اشغالی آذربایجان و در نتیجه نقش آفرینی بیشتر این رژیم در مرزهای شمال غربی ایران، دستیابی ایران به اراضی هم مرز و ارتباط مجدد مرز نسبتاً طولانی با آذربایجان و نظایر این ها. مهم ترین راهبردهای پیش روی جمهوری اسلامی در مواجهه با بحران مذکور نیز شامل اتخاذ مواضع بی طرفانه و در عین حال ایفای نقش میانجیگری فعال برای حفظ و القای جایگاه راهبردی جمهوری اسلامی به طرف های درگیر و بازیگران منطقه، حضور فعال در مناطق جدید حاصل از توافق آتش بس، افزایش مسیرهای مواصلاتی و ترانزیتی با جمهوری آذربایجان، به ویژه در مناطق تازه آزادشده ، تقویت، تجهیز و توسعه سریع کمی- کیفی ساختار مرزبانی و استفاده از تجربه های جنگ قره باغ در زمینه بهره گیری از سلاح های مدرن و هوشمند بوده است.

عربستان سعودی از زمان سقوط صدام در عراق در سال ۲۰۰۳، خصوصا دوران تحولات انقلابی خاورمیانه و شمال افریقا از سال ۲۰۱۱ تا زمان انعقاد برجام و دوران پسابرجام، روابط خود را با جمهوری اسلامی ایران از سطح رقابت، به سطح تقابل و تشدید تنش سوق داده است؛ با توجه به این وضعیت، سئوال اصلی مقاله این است که دلایل و انگیزه های واقعی ریاض از اتخاذ چنین رویکرد تقابلی چه بوده و برای تحقق این امر، از چه اقدامات و رویه هایی برای موزانه سازی علیه ایران استفاده کرده است؟ نوشتار حاضر با بهره گیری از چهارچوب نظری «واقع گرایی انگیزشی» و تبیین شاخص های «بازیگر طمع کار» به این فرضیه رسیده است که «عربستان سعودی به منظور خروج از سکون سابق سیاست خارجی در حوزه های مختلف منطقه ای، جبران خلا قدرت ایجادشده در جهان عرب پس از تحولات انقلاب های عربی ۲۰۱۱ و نیز هم راستایی با راهبرد امریکا در منطقه، به سمت رویکردهای تقابلی و تشدید تنش با جمهوری اسلامی ایران سوق یافته است؛ در این مسیر نیز از اقدامات و رویه هایی مختلفی نظیر ائتلاف سازی و اجماع سازی، تلطیف نسبی روابط با اسرائیل، استفاده از اهرم اقتصادی و انرژی، بهره گیری از ظرفیت سازمان های منطقه ای و بین المللی، ایجاد رقابت های تسلیحاتی، استفاده از ظرفیت حرمین شریفین و دامن زدن به اختلافات مذهبی و نژادی برای موازنه سازی علیه ایران بهره گرفته است.

بحران کرونا با مطرح کردن مقوله ای جدید در باب امنیت به نام امنیت بهداشت و درمان، اکثر کشورهای جهان را در اَشکال مختلف درگیر کرده است. برخی کشورها به جای آنکه به سمت همکاری برای مقابله با این چالش ها پیش بروند، به سمت رقابت و ناسازواری حرکت می کنند که نتیجه آن، شکل گیری الگوهای جدیدی در نظم بین المللی است. در این چهارچوب، این پرسش مطرح می شود که «بحران کرونا چه تأثیری بر پویش های راهبردی نظام بین الملل و الگوی نظم جهانی خواهد گذاشت؟» در پاسخ به عنوان فرضیه می توان گفت بحران کرونا به عنوان «متغیر مداخله گر و پیشران» باعث تسریع در روند تغییرات راهبردی نظام بین الملل از گذشته شده؛ به گونه ای که دیگر الگوهای نظم لیبرالی جوابگوی نیازها و دغدغه های متنوع بشری نیست و نظام جهانی بیشتر به سمت الگوهای غیرغربی روابط بین الملل و نظام های سیاسی مسئولیت پذیرتر همانند الگوهای شرقی و یا مدل دولت سازی فراملی موردنظر نظریه پردازان انتقادی پیش می رود. بدین ترتیب، بحران کرونا را نمی توان به عنوان یک متغیر مستقل در نظر گرفت که تغییردهنده اساسی نظم بین المللی باشد؛ بلکه یک «متغیر مداخله گر و شتاب دهنده» است که روند تغییر در نظم بین المللی موجود را شدت خواهد بخشید. درخصوص این موضوع که با وقوع بحران کرونا، نظم بین المللی موجود شاهد تغییر و تحولاتی بوده اختلاف نظر وجود ندارد، اما بر سر اینکه این تغییرات، شدت و عمقش چگونه خواهد بود و یا اینکه نحوه مدیریت این بحران چگونه باید باشد، اختلا ف نظر وجود دارد. در این مقاله با بهره گیری از روش توصیفی_تحلیلی و استفاده از نظریات خبرگان روابط بین الملل به بررسی تأثیر بحران کرونا بر پویش های راهبردی نظام بین الملل و آینده نظام جهانی خواهیم پرداخت.

امروزه دو قدرت اصلی دریایی جهان، ایالات متحده آمریکا و جمهوری خلق چین هستند که به پشتوانه راهبردها و تجهیزات نظامی خود وارد فرایند بیشینه سازی قدرت و موازنه سازی متقابل شده اند. مقامات آمریکا بر مبنای مفروضات رئالیسم تهاجمی بر این باورند که چین به پشتوانه قدرت اقتصادی خود درصدد ارتقای قدرت نظامی خود به ویژه در حوزه دریا (انتقال از ثروت به قدرت) است. در این راستا، سؤال اصلی مقاله این است که الزامات دریایی آمریکا و چین در عرصه قدرت افکنی جهانی چیست و از چه مختصات تئوریکی و عملیاتی برخوردارند؟ مقاله حاضر با استناد به نظریه رئالیسم تهاجمی و بهره گیری از ادبیات علوم استراتژیک/نظامی، این فرضیه را مورد آزمون قرار می دهد که الزامات دریایی آمریکا برای قدرت افکنی دریایی علیه چین دربرگیرنده ی ایده های راهبردیِ «قابلیت رزم مشترک» و «تفکر شاخه ای نظامی» است که از یک شبکه واحد فرماندهی و کنترل در آرایش نیروهای نظامی هوایی، دریایی، زمینی و بکارگیری تجهیزات عملیاتی متناسب در مقابل چین برخوردار است. در مقابل، الزامات دریایی چین مبتنی بر راهبرد «ضد دسترسی و ممانعت منطقه ای» با این ایده مرکزی است که برای غلبه بر آمریکا به عنوان یک دشمن دور، بایستی با استفاده از تجهیزات مناسب ترکیبی، از دسترسی و استقرار نیروهای آن به صحنه درگیری در منطقه خودی یا مناطق پیرامونی ممانعت به عمل آورد.

حوادث و روندهای کنونی نشان از تغییر نظم بین المللی دارد؛ از یک سو، روند افول قدرت آمریکا به عنوان مهمترین و مؤثرترین بازیگر حامی نظم موجود سرعت گرفته است و از سوی دیگر قطب های جدید قدرت ظهور کرده اند. ضعیف شدن اتحادها و ائتلاف های پیشین و شکل گیری اتحادها و ائتلاف های جدید، افزایش مقاومت بازیگران معترض به نظم کنونی و هم افزایی آنها و افزایش قطبیت در نظام بین الملل نیز نمونه ای از روندهای متغیر حاکم بر جهان است. در این راستا، سؤال اصلی مقاله این است که مختصات نظم بین المللی در حال گذار چیست و چه پیامدهایی برای ایران بدنبال دارد؟ این مقاله با بهره گیری از نظریه های تنوع و تکثر قدرت در نظام بین الملل به این گزاره رسیده که مهم ترین فرصت های نظم در حال گذار بین المللی برای ایران شامل جبهه بندی و شکاف قدرت های بزرگ در بحران های بین المللی و ایجاد فضای کنشگری فعالانه برای ج.ا.ایران، شکل گیری تدریجی ساختارهای مالی و پولی موازی جهانی و ایجاد فضای جدید برای تعاملات اقتصادی و تجاری ایران؛ برجسته شدن گره های اقتصادی جدید در سطح منطقه ای برای ایران، کاهش اجماع قدرت های جهانی در مورد اصول و هنجارهای بین المللی و ایجاد فضای هنجاری جدید برای قدرت های ضدهژمون نظیر ایران و نظایر اینها است. از سوی دیگر، مهم ترین چالش های نظم در حال گذار بین المللی برای ایران شامل سیاست محتاطانه برخی قدرت های نوظهور و ایجاد ابهام و پیچیدگی برای نقش افرینی ج.ا.ا، افزایش رقایت ها و مناقشات منطقه ای با توجه به کاهش حضور و نقش آفرینی قدرت های بزرگ در سطح منطقه، روبرو شدن ایران با انواع تهدیدات سایبری و افزایش عدم قطعیت ها و پیچیدگی ها در محیط راهبردی ایران است.

کشتار شیعیان پاکستان نتیجه گسترش تروریسم فرقه ای در این کشور می باشد که از سال 1989 به صورت سازمان یافته توسط گروه های بنیادگرای افراطی نظیر «سپاه صحابه»، «لشکر جهنگوی»، «جیش محمد»، «لشگر طیبه» و سایر گروه های ضد شیعی به وقوع می پیوندد. حمایت های آمریکا و غرب در کنار عمال منطقه ای آنان نظیر عربستان و نیز سیاست های انفعالی دولت پاکستان و...، باعث وقوع این خشونت ها شده است. از این رو، ماهیت کشتار شیعیان در پاکستان سیاسی است و در قالب اصطلاحاتی نظیر «تروریسم فرقه ای»، «تروریسم سازمانی» و «تروریسم مذهبی» قابل تحلیل است. هد ف نهایی ترسیم شد ه از کشتار شیعیان در پاکستان نیز، ایجاد تقابل میان اهل سنت با محوریت عربستان از یکسو، و شیعیان با محوریت جمهوری اسلامی ایران از سوی د یگر است، تا د ر پرتو آن سیاست«هرج و مرج سازند ه» آمریکا د ر منطقه عملیاتی شود .

بازیگران و شبکه های مختلفی متأثر از پویایی های نظم جدید بین المللی بوده و ناگزیرند شرایط کنش گری خود را با توجه به این مقتضیات در حال گذار تغییر دهند. یکی از این کنش گران مهم، شبکه محور مقاومت است که مختصات و گفتمان ضد هژمونیک در سطح منطقه ای و بین المللی دارد. در این راستا، نوشتار پیش رو درصدد پاسخ به این پرسش مهم است که الزامات کنش گری محور مقاومت با توجه به شرایط جدید نظم بین المللی چیست؟ پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و بهره گیری از نظریه های تکثر و تحول قدرت، در چارچوب نظریه گذار بین المللی، به این فرضیه رسیده که شرایط نظم بین المللی نشان دهنده یک نوع وضعیت «پیچیدگی، فراقطبی بودن و آشوبناکی» است که این موضوع بر کنش گری محور مقاومت و جهت گیری آن تأثیر جدی دارد؛ بنابراین، با توجه به این نوع شرایط نظم بین المللی، محور مقاومت ناگزیر است الزامات ذیل را برای ارتقای کنش گری خود در پیش گیرد: تقویت عمل گرایی در پیگیری منافع و اهداف؛ توجه به اصل تفکیک و تمایز در سیاست ها و راهبردها؛ انطباق سیاست ها و راهبردها با تحولات منطقه ای و بین المللی؛ توجه به اهمیت برتر توان اقتصادی و تکنولوژیکی؛ حل و فصل مسائل و اولویت بندی آن در یک فرایند زنجیره ای؛ تنوع بخشی به رویکردهای ژئوپلیتیکی و روابط با قدرت های نوظهور؛ تقویت چندجانبه گرایی موضوعی در سطح منطقه ای و جهانی؛ و حفظ و ارتقای قدرت نرم مقاومت.