مصطفی رضایی حسین آبادی

ونسا مارتین ازجمله پژوهشگران انگلیسی زبان تاریخ ایران معاصر است که در کتاب ایران بین ناسیونالیسم اسلامی و سکولاریسم تلاش کرده است مشروطه و تحولات سیاسی اجتماعی مرتبط با آن را از منظر بیرونی بررسی کند. براین اساس، هدف مقاله حاضر مطالعه تحلیلی انتقادی کتاب در ابعاد شکلی، روشی، نظری و محتوایی است. تمرکز ونسا مارتین در این کتاب بر شناسایی جریان های سیاسی و تحولات اقتصادی اجتماعی محلی خارج از تهران است، که تاثیر مستقیم بر چگونگی رخ داد انقلاب مشروطه و نتایج آن داشته است. بررسی کتاب نشان می دهد نویسنده، مشروطه خواهی محلی را به عنوان مسأله ای مرتبط با هویت ملی تعریف می کند. یافته ها نشان می دهد از نظر ونسا مارتین، بافت سنتی جامعه ایران و طبقه روحانیون، مشروطه را امری تاریخی و دینی قلمداد می کنند؛ اما روشنفکران آن را به عنوان امری اسطوره ای و مدرن می پندارند. نوآوری ونسامارتین در اشاره به نقش نیروهای محلی در انقلاب مشروطه مخصوصا در آذربایجان، بوشهر، فارس و اصفهان قابل تأمل است؛ اما کاستی هایی در نوع دسته بندی جریان های سیاسی، تعریف هرکدام از چیستی و چگونگی رخ داد مشروطه به چشم می خورد که مناسب است، نویسنده و ناشر در چاپ های بعدی تلاش کنند آنها را برطرف نمایند.

هدف مقاله حاضر بررسی چگونگی معرفت به خودی و دیگری در حیرت نامه میرزا ابوالحسن خان ایلچی در مسافرت به انگلستان، به روش تحلیل گفتمان است. استفاده از این چارچوب نظری به ما امکان می-دهد که رویکرد چندوجهی برای درک چگونگی معرفت به خود سنتی و دیگری مدرن در بین روشنفکران نسل اول دوره قاجار بکار گیریم. چرا که بیشتر مباحث مرتبط با کسب معرفت در این زمینه نزد منتقدین تاکنون تک علیتی و خطی بوده اند که مسائل متعددی در تفسیر و تبیین چگونگی گفتمان سنتی با گفتمان مدرن بوجود آورده اند. بر این اساس برای درک چگونگی شناخت خود و دیگری در حیرتنامه بر عوامل زبانی (نحوه کاربرد زبان گفتار و نوشتار) بر عوامل فرازبانی (سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و تاریخی) تاکید شده است. یافته ها که با استناد به مقالات و کتابهای مرتبط با موضوع مقاله، به روش توصیفی و بکارگیری نظریه تحلیل انتقادی گفتمان نورمن فرکلاف بدست آمده ، نشان می دهد؛ میرزا ابوالحسن خان از دو زبان رسمی دربار و گفتار عامیانه برای توصیف خود و دیگری در حیرتنامه استفاده کرده است. او در مقام یک کارگزار حکومتی و موقعیت نهادی که دارد عوامل ایستایی در سنت و پویایی مدرنیته را باتوجه به عوامل فرازبانی مد نظر قرار داده و تفسیر و تبیین دوگانه ای ازخودی و دیگری ارائه می دهد.

در تاریخ اسلام سقیقه دال مرکزی منازعات زبانی است که پیرامون دستگاه خلافت و نظام سازی برای تاسیس حکومت اسلامی شکل گرفت. منازعات زبانی سقیفه در دو حوزه اقناع و استیلا از صدر اسلام گفتمانهای متعددی در مورد کیستی خلیفه و کارایی او برساختند که سه الگوی انتصاب الهی، شورا و غلبه را به عنوان تنها بدیلهای ممکن انتخاب خلیفه می دانند و به قدرت رسیدن او را به یک تجربه تاریخی سیاست ورزی اسلامی تبدیل نموده اند. استدلال حامیان سه گفتمان چه نسبتی با جامعه و واقعیتهای سیاسی صدر اسلام داشت؟ یافته ها که به روش توصیفی، استفاده از منابع کتابخانه ای و بکارگیری نظریه تبارشناسی فوکو بدست آمده، نشان می دهد به غیر از انتصاب الهی امام علی (ع) که از زبان اقناع و پذیرش عمومی در روز غدیر خم استفاده شد ، دو الگوی شورای اهل حل و عقد و استیلا حاصل منازعات زبانی سقیفه است. حامیان این دو روش از قدرت شمشیر و استدلال زبانی برای اقناع و کنترل مخالفان همزمان استفاده نموده و خلافت را از امر الهی و دینی به موضوعی عرفی تبدیل کردند. به عبارتی می توان گفت با وفات پیامبر (ص) و حضور انصار و مهاجرین در سقیفه بنی ساعده، ساختارهای اقتدارگرا که بر ذهن و زبان اعراب تازه مسلمان جاری بود توانست استدلالهای انتخابی دینی اسلام را به کمک زبانِ اقناع و استیلا به حاشیه فرستاده و خلافت را به امری عرفی منهای مذهب تبدیل نماید

اهم موضوع های مطرح در ساحت اندیشه سیاسی مدرن، چیستی و چگونگی پیوند مفاهیم اساسی هم چون جهان هستی، انسان، مذهب، جامعه، دولت و حکومت است که محققان علم سیاست در ایران همواره تفسیری درخور از آن ارائه داده اند. علیرضا اسمعیل زاد در کتاب اندیشه های سیاسی غرب در دوران مدرنِ، با نگاهی نسبتا جامع، تحولات اندیشه سیاسی در غرب را از قرن هفدهم تا وضعیت پسامدرن به رشته تحریر درآورده است. پیش فرض اصلی در نقد این کتاب بر ضرورت تولید چنین آثاری استوار است؛ زیرا وجود انبوهی از کتاب ها در زمینه اندیشه سیاسی غرب اعم از تألیف و ترجمه، اهمیت نوآوری در تولید آثار جدید را دوصدچندان می نماید؛ بدین معنا که آیا اساسا ضرورتی تازه برای بازاندیشی در این عرصه وجود دارد؟ و آیا در این کتاب دریچه ای نو بر اندیشه سیاسی غرب گشوده شده است؟ فارغ از نقاط قوت، کتاب به لحاظ طبقه بندی زمانی، محتوایی، موضوعی، چگونگی شکل گیری و تحول اندیشه سیاسی مدرن در غرب، انتخاب متفکران سیاسی و روش شناسی تحلیل و تفسیر یافته ها، ایرادهایی دارد؛ به عنوان مثال، نادیده گرفتن بنیان های نظری پیدایی اندیشه سیاسی مدرن همچون رنسانس؛ اشاره نکردن به نظریه های متفکرانی چون لوتر، ماکیاولی و هابز؛ نداشتن رویکرد جامعه شناسانه؛ و از همه مهم تر مغفول ماندن بنیان های اساسی تفکر سیاسی مدرن از جمله چیستی سیاست، دولت، حاکمیت، هویت، ملیت و...، در ساحت اندیشه ای متفکران سیاسی غرب، از برجسته ترین کاستی های کتاب به شمار می رود.

هوش مصنوعی در قرن بیست ویک، عرصه زندگی سیاسی و اجتماعی اغلب مردم جهان را تحت تأثیر قرار داده است. در غرب نیز افزایش نظارت بر شهروندان به بهانه اجرای قانون ازجمله مهم ترین عرصه های دخالت دولت الکترونیک به شمار می رود که ادعای اکثر فلاسفه غرب جدید در رابطه با تضمین آزادی فرد بر اساس پیشرفت های علوم تجربی و ارزش های لیبرال دموکراسی را زیر سوال برده است. با شیوع پاندمی کرونا، استفاده دولت های غربی ازهوش مصنوعی برای کنترل همه گیری و نظارت بر اجرای قوانین مربوط، شکلی از اقتدارگرایی دیجیتال را نمایان ساخت. از جمله مسائل مطرح در این زمینه استفاده دولت های غربی از فناوری هوش مصنوعی برای کنترل رفتار فرد به بهانه پیشگیری و کنترل ویروس کرونا است. بر این اساس مقاله حاضر سعی دارد با به کارگیری روش توصیفی و کتابخانه ای، به این سوال مهم پاسخ دهد که چگونه از طریق عرصه-های دولت الکترونیک، دال مرکزی فلسفه سیاسی غرب یعنی آزادی فردی محدود، و به اقتدارگرایی دیجیتال منجر شده است؟ یافته ها نشان می دهد دولت های غربی با بهره گیری از فن آوری های دیجیتال و تشویق شهروندان به خودسانسوری، کنترل پیش دستانه، نقض اعتبار اجتماعی، دخالت در حوزه خصوصی و مشروعیت بخشی به زندگی ماشینی، فرایند گذار از لیبرال دموکراسی به اقتدارگرایی دیجیتال را تسریع بخشیده-اند.