سمیه خاری آرانی

فیض کاشانی از جمله مفسرانی است که با اندوخته های فلسفی- عرفانی از یک سوی و بهره های قرآنی- حدیثی از سوی دیگر، رویکردی باطنی به آیات قرآن دارد. وی تأویل را فراتر از مدلول لفظ و به مثابه معانی حقیقی الفاظ می داند. ابن کثیر از مفسرانی است که ضمن پذیرش نظر ابن تیمیه درباره معنای مراد از تأویل در قرآن، این نکته را افزوده که در قرآن واژه تأویل به معنای تفسیر و بیان به کار رفته است. که این تفسیر متأثر از تفاسیر «جامع البیان» طبری و همچنین اصول تفسیری ابن تیمیه است. زمینه ها و بسترهای شکل گیری این تفسیر از یک سو و روش های تفسیری مفسر از سوی دیگر به این تفسیر ویژگی های ممتازی بخشیده که آن را شایسته تتبع قرار می دهد. مقایسه این دو اثر از جنبه مفهومی و روشی می تواند در روشن شدن مفهوم تأویل در این دو حوزه مؤثر باشد. در دو تفسیر مذکور گاه به دلیل وجود رویکردهای مشترک به مفهوم آیه، تأویلات مذکور در آن ها اشتراک یافته است. این مقاله با بررسی رویکرد ابن کثیر و فیض کاشانی به تأویل به مقایسه تأویلات این دو می پردازد.

قرآن در یک دوره تاریخی و طی 23 سال، در پی مقتضیات مربوط به عصر رسالت پیامبر صلی الله علیها و آله نازل شده است. ازاین رو، یکی از شیوه های کارآمد در تفسیر قرآن، مطالعه آن با رویکرد تاریخی است. در این نوشتار که از شیوه تفسیر موضوعی و رویکرد تاریخی بهره برده، موضوع انفاق بررسی گردیده است. ابتدا با بررسی کتب تاریخی و اشعار جاهلی، وضعیت معیشتی و اقتصادی مردم عصر نزول و فرهنگ حاکم بر آن جامعه در زمینه انفاق شناسایی شده؛ سپس با دقت در آیات مربوط به انفاق، بر اساس ترتیب نزول و زمان نزول، و سیر تدریجی و گام به گام قرآن برای فرهنگ سازی و قانون گذاری در این زمینه بررسی گردیده است. قرآن در طی23 سال نزول تدریجی، توانست ضمن بهره گیری از خصلت سخاوت و کرم اعراب، به تدریج رذایلی همچون فخرفروشی، تعصب، اسراف و... را از آن جامعه بزداید و به آن رنگ توحیدی و دگردوستی ببخشد.

آیه 25 سوره انفال، یکی از آیات مورد توجه در تفاسیر فریقین است. بررسی رویکرد مفسران در تفسیر این آیه به روشنی بیانگر آن است که مفسران برای بازکاوی و فهم مدالیل کلام الهی از روش های مختلفی بهره جسته و در این زمینه از روش و الگوی مشخصی پیروی نکرده اند؛ بلکه هر کدام بر اساس مبانی و اصول مورد پذیرش در نزد خود، به روشی روی آورده اند. این آیه از سه بخش تشکیل شده که بخش اول یعنی «وَاتَّقُواْ فِتْنَهً» و میانی یعنی «لَّا تُصِیبنَّ الَّذِینَ ظَلَمُواْ مِنکُمْ خَاصَّهً»، مشتمل بر ابهام هایی است که مورد توجه مفسران قرار گرفته است. این تحقیق، با نگرش توصیفی- تحلیلی، به بررسی روش مفسران در تفسیر آیه 25 انفال در تفاسیر «التبیان»، «روض الجنان» و «المیزان» از شیعه و تفاسیر «جامع البیان»، «التحریر والتنویر» و «المنیر» از اهل سنت پرداخته است. بررسی ها نشانگر آن است که در میان تفاسیر فریقین، تفسیر «المیزان» از جهت غنای مباحث و در نظر گرفتن جوانب مختلف و نقد و بررسی آن ها و ارائه نظر مختار مبتنی بر آیات قرآن، جایگاه ممتازی  دارد.