علیرضا محمدی میلاسی

سنگاب ظرفی بزرگ و سنگی است که در حیاط و ورودی اماکن مقدس و عمومی قرار می گرفت و جهت رفع تشنگی از آن استفاده می شد. سنگاب سازی در دوره صفویه به اوج رسید و ارتباط نزدیکی به تفکر شیعه و قداست آب نزد ایرانیان دارد. ظهور دولت صفوی باعث تحول در ساختار اجتماعی و فرهنگی ایران شد. در این دوره جهان بینی سیاسی و مذهبی ایران تغییر اساسی پیدا کرد و دولت ملی بر پایه اندیشه های شیعی ایجاد شد که در پی آن هنر ملی-مذهبی شکل گرفت. بسیاری از نماد های کهن ایرانی بر پایه اندیشه جدید مجدداً مورد استفاده قرار گرفت. نقوش و تزیینات آثار عصر صفوی تحت تأثیر چنین تفکری ایجاد شدند. تحقیق پیش رو با استفاده از داده های گردآوری شده به صورت میدانی و کتابخانه ای و بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی است که ضمن بیان جایگاه آب در فرهنگ ایرانی به معرفی سنگاب امام زاده شاه سیدعلی اصفهان می پردازد. در این مقاله سعی در بررسی نقوش آن و ریشه یابی این نقوش از نظر مفهوم و ساختار در هنر ایران است. این سنگاب در بحث نمادشناسی دارای عالی ترین پیام های ملی و مذهبی است. استفاده نمادین از مفهوم آب، نقش شیر و خورشید و درخت مقدس (در بین دو حیوان روبه روی هم) و همچنین حالت چهره تداوم سنت نقش پردازی ایرانی قبل از صفوی به خصوص هنر ایران پیش از اسلام را نشان می دهد، که با مفاهیم جدید تحت تأثیر مذهب شیعه به بهترین نحو بیان می شود که در هیچ سنگاب یا اثر دیگری با این زیبایی تکرار نشده است. این تحقیق از نظر هدف، بنیادی و توسعه ای است. از نظر روش تحلیلی–توصیفی است. ضمن بررسی میدانی سنگاب، به صورت کتابخانه ای و مطالعه مقالات و اسناد، به بررسی و چگونگی تداوم نقوش و ریشه نمادین آنها پرداخته شده است.

قلعهنهچیر واقع در جنوب غربی استان اصفهان از بناهای منصوب به دوره ی صفوی و قاجار است که تا بعد از انقلاب اسلامی مسکونی بوده و آخرین یادگارهای بجای مانده از آن مربوط به دوتن از نائب الحکومه های لنجانات قدیمو پدران شان است. متأسفانه این بنا به دلایل مختلفی چون عوامل طبیعی و انسانی، متروکه و با آسیب های جدی مواجه شده است. همچنین در بررسی پیشینه این بنا منبعی در رابطه با تزیینات وابسته به معماری موجود نیست و تا بحال کسی به آن نپرداخته است. هدف اصلی این تحقیق بررسی و سیر تحول تزیینات دیوارنگاره در معماری قلعه نهچیر از ابتدای ساخت تا اوایل دوره ی پهلوی است. و سؤال اصلی این تحقیق این است که انواع و ویژگی های تصویری نقشمایه ها و موضوعات به کار رفته در تزیینات دیوارنگاره در بنای مورد نظر کدام است و سیر تحوّل در آن ها به چه صورت بوده است؟ روش تحقیق در این مقاله توصیفی - تحلیلی و مقایسه ای و روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی است که در پژوهش میدانی با حضور در قلعه مذکور، عکس برداری، مستند نگاری و دسته بندی تزیینات دیوارنگاره بر اساس اسلوب کار، محل قرار گیری و مضامین، به مطالعه سیر تحوّل تزیینات دیوارنگاره در معماری قلعه ی نهچیر پرداخته شده و یافته ها بیانگر آن است که تزیینات دیوارنگاره در معماری قلعه نهچیر نه تنها دارای ویژگی های شاخص تزیینات دیوارنگاره ی دوره قاجار است، بلکه می توان ریشه برخی نقوش را در دوره ی صفویه و حتی پیش از آن نیز جستجو کرد که تلفیقی از چکیده نگاری و طبیعت نگاری (متأثر از تزیینات اروپایی) هستند. همچنین سیر تحول تزیینات نشان از کاهش کیفیت آنها از نظر اجرا و نوع مصالح بکار رفته از ابتدای قاجار تا دوره ی پهلوی اول است.

شیر سنگی (بردشیر) یکی از نمادهای فرهنگی ایل بختیاری است و به نشانه شجاعت بر مزار جوانان، پهلوانان، افراد بزرگ و سرشناس قرار می دهند. این تندیس ها در رشته کوه های زاگرس و بیرون از این حوزه در منطقه ای وسیع و پهناور به نام بختیاری که امروزه شامل چند استان می باشد، طی چندین قرن ساخته می شد؛ این تندیس ها که از گذشته تاکنون، با فرم و حالت های مختلف ساخته می شوند، مزین به نقوشی هستند که از بطن تاریخ فرهنگی، اجتماعی و دینی مردمان این مناطق نشأت می گیرند. این مقاله با هدف شناخت دوره های زمانی شیر سنگی سعی در پاسخ به این سوأل دارد که شیرهای سنگی منطقه اردل و بازفت از نظر فرم و نقوش حک شده روی آن ها چه نقاط اشتراک و تفاوت هایی دارند و این فرم ها و نقوش چه مفاهیمی را در بر می گیرند؟ پژوهش پیش رو به روش توصیفی–تحلیلی و با رویکرد تطبیقی و مطالعات کتابخانه ای و میدانی به ارزیابی و مقایسه تطبیقی شیرهای سنگی این دو منطقه پرداخته و طی  بررسی های انجام شده این نتایج حاصل شد. فرم و نقوش شیرهای سنگی در هر فامیل و طایفه متفاوت است. همچنین نتایج نشان می دهد که شیرهای سنگی منطقه اردل نسبت به شیر سنگی منطقه بازفت قدمت بیشتری داشته و نقوش حک شده روی آن از جزئیات بیشتری برخوردار است. تکرار نقوش حک شده بر شیرهای سنگی نشان دهنده حاکم بودن الگویی مشخص بر تزئین شیرهای سنگی است. همچنین مضمون این نقوش و فرم شیرهای سنگی بازتابی از روحیات مردم ایل بختیاری و ارزش های فرهنگی و دینی آن ها می باشد.

  سلطانعلی مشهدی و میرعلی هروی از نامدارترین نستعلیق نویسان تاریخ خوشنویسی هستند که نوآوری های تأثیرگذاری در ساختار هندسی نستعلیق و فرم چلیپا داشته اند. این پژوهش با هدف بررسی ساختار فرمی دو چلیپای مشابه از سلطانعلی مشهدی و میرعلی هروی، با تمرکز بر نحوۀ کرسی بندی آنها انجام شده است. شیوۀ جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و مشاهدۀ میدانی است و با رویکرد توصیفی - تحلیلی انجام شده است. نتایج نشان می دهد در هر دو چلیپا، کرسی تمامی سطرها منحنی است که میتوان مقطعی از یک بیضی در نظر گرفت؛ در چلیپای سلطانعلی الگوی بیضی کرسی سطرها متفاوت است، اما در چلیپای میرعلی الگوی بیضی چهار سطر یکی است. در هر دو چلیپا حسن تشکیل و حسن وضع کلمات با توجه به انحنای کرسی هر سطر انجام شده که تأثیر کلمات از میزان انحنا، در چلیپای سلطانعلی بیشتر است. در چلیپای او ارتباط کلمات و کرسی هر سطر به نحوی است که قسمت های ضخیم کلمات در یک راستا قرار گرفته و سطر کرسی قوت تشکیل داده است. حسن وضع کلمات چلیپای میرعلی قاعده مند شده و چیدمان روی کرسی انجام شده است. چلیپای سلطانعلی بر اساس دید ّ مورب و نهایی طراحی شده، در حالی که در چلیپای میرعلی، هر سطر با دید افقی طراحی شده است.

مطالعه بر روی نسخ خطی نشان می دهد، یکی از تمهیدات مهم کاتبان در سیر کتابت متون، مورّب نویسی بوده است. مورّب نویسی در نسخ خطی کاربردهای زیادی داشته و امکانات متنوعی برای کاتبان فراهم می کرده است. ضمن این که کاتبان به وفور از آن استفاده کرده اند. گاهی نیز نقش تزئینی در صفحه آرایی به خود گرفته است. با وجود چنین اهمیتی کاربردهای مورّب نویسی و چگونگی استفاده از آن، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. هدف این مقاله بررسی کاربرد و چگونگی اجرای مورّب نویسی در سده هفتم و هشتم هجری در نسخ خطی کتابخانه و موزه ملی ملک است. سوال های این پژوهش در راستای تحلیل موضوع عبارت اند از اینکه؛ 1- مزیت های مورّب نویسی برای کاتبان چه بوده است؟ 2- از مورّب نویسی در چه مواردی و به چه میزان استفاده شده است؟ 3- چه ساختار فرمی برای مورّب نویسی می توان در نظر گرفت؟ روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و شیوه جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای-اسنادی انجام گرفته است. به این منظور، تمامی 1618 برگ نسخه خطی سده های هفتم و هشتم هجری منتشر شده در سایت کتابخانه و موزه ملی ملک که عمدتاً شامل کتب علمی و ادبی، مخصوصاً کتابت اشعار است مورد مطالعه قرار گرفت و از این میان 41 برگ انتخاب شد. نتایج این پژوهش نشان می دهد، برای کاتبان این دوره، جنبه کاربردی مورّب نویسی نسبت به زیبایی و تزئینات صفحه اولویت بیشتری داشته است. کاربرد مورّب نویسی در دو بخش اصلیِ تکمیل و اصلاح متن و ایجاد تمایز بوده است. گاهی نیز بی دلیل یا به اشتباه، مورّب نویسی رخ داده است. مورّب نویسی در شرح واژگان دشوار، اصلاح جاافتادگی و یا جبران کمبود فضای کتابت به منظور اصلاح و تکمیل متن کاربرد داشته و در ایجاد تمایز برای شماره گذاری صفحه و هماهنگی شکل ها با متن نیز استفاده شده است. مورّب سازی متن در راقمه و انجامه نُسخ، راهکاری دیگر برای ایجاد تمایز بوده است. استفاده از مورّب نویسی، بسته به کاربرد آن از یک کلمه تا یک صفحه را شامل می شود و غالباً در حواشی و گاهی نیز در خلال متن نوشته شده است. ساختار مورّب نویسی نیز با بررسی طول سطرها و زاویه آن ها نسبت به هم به دست می آید.  

بیان مسئله:کتاب بهگودپورانه (یا بهاگاواتا – پورانا)، در قرن نهم میلادی به تلاش توده مردمی هند شکل گرفت و در دوره گورکانیان در قرن 17 میلادی مصور شد و نیز نسخه حمزه نامه که موضوع آن داستان های کهن ایرانی است در دوره اکبر از شاهان گورکانی هند در قرن 16 میلادی مصور شده است، با توجه به این که نگارگری حمزه نامه زیر نظر دربار گورکانی انجام گرفت، هنرمندان نامی با امکانات و حمایت فراوان بدان گمارده شده بودند و نتیجه امر پدیدآمدن، یک شاهکار بی نظیر بود. برای بازشناسی دقیق دو گونه، شیوه نگارگری در نسخه های مورد نظر، وجه تمایز آن ها با نام های هنر درباری و هنر توده ای مورد تطبیق قرار گرفت. هدف پژوهش: این پژوهش شناخت عوامل تأثیرگذار بر هنر نگارگری توده ای هند و هم چنین واکاوی نقش حمایت مالی و معنوی در شکل گیری هنر درباری هند است. سؤال اصلی این پژوهش عبارت است از: نقش حامیان درباری در تطبیق نسخ مصور حمزه نامه و بهگودپورانه چه بازنمودی را نشان می دهد؟ روش پژوهش: توصیفی-تحلیلی و «تطبیقی-مقایسه ای» است و شیوه جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و اسنادی است. نتیجه گیری: نتایج مطالعات حاکی از آن است که نگاره های بهگودپورانه که توسط هنرمندانی فرودست تر و ناورزیده تر کشیده شده و تهی از تبلیغات و حمایت های حکومتی است، به نظر در بین توده مؤثرتر می آید. هرچند که اشتراکاتی در صحنه های بزم و رزم حمزه نامه و بهگودپورانه دیده می شود، اما نمایش صحنه ها در نگاره های حماسه هندی بهگودپورانه، در عین ظاهر خام دستانه دارای یک اصالت بومی است و واقعیت ملموس تری را نمایش می دهند و بر باورهای موجود نزدیک ترند. مقایسه دو نسخه در واقع، مقایسه هند حکومتی و هند مردمی است.