مهشید سادات اصلاحی

انقلاب اسلامی یکی از وقایع مهم سیاسی تاریخ ایران است که در 22 بهمن 1357 با مشارکت اکثریت اقشار جامعه به ثمر نشست. این حرکت مهم و بنیادین به صورت پیوسته، مستمر و با تکیه بر رهبری امام خمینی صورت گرفت. بازارها به دلیل مرکزیت قطب اقتصادی شهر توانستند در فعّالیّت ها و به ویژه مبازات انقلابی نقش مهمی را ایفا کنند. به علاوه اصناف و بازاریان با ایجاد روابط اقتصادی و پیوند با روحانیت بستر مناسبی را جهت تداوم مبارزات خود فراهم نمودند. درواقع نقش یاری گرایانه آنان در پیوند با مردم رقم خورد و همین عامل سبب شد تا اصناف و بازاریان در این مبارزات نقش داشته باشند. این پژوهش به دنبال پاسخی برای این سؤال است که اصناف و بازاریان از چه ابزار و شیوه هایی برای مبارزه با حکومت پهلوی استفاده می کردند؟ و نقش یاری گرایانه آن ها چه تأثیری در پیروزی انقلاب ایران داشت؟ روش کار در این پژوهش توصیفی تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه ای، اسناد و مصاحبه های تاریخ شفاهی از کَسبه و بازاریان اصفهان می باشد. فرض مهم آن است که نهاد بازار اصفهان به دلیل پیوند سنتی با مردم نقش یاری گرایانه ای در پیشبرد انقلاب اسلامی ایران داشته است. به گونه ای که حامی و پشتیبان مردم در این نهضت شدند. نتایج پژوهش نشان می دهد که بازاریان و اصناف اصفهان ضمن حمایت از انقلاب اسلامی به شیوه ی اعتصاب سراسری کسبه، شرکت در مجالس و منابر، پخش اعلامیه مضره و شعارنویسی و دستگیری و شکنجه بازاریان با رژیم پهلوی مبارزه کردند.

سازمان زنان ایران به عنوان یک نهاد دولتی در سال 1345 تاسیس شد و فعالیت های آن علاوه بر مددکاری و خیریه بیشتر متمرکز در امورزنان و خانواده بود. با آگاهی زنان از وجود این نهاد به تدریج شُعباتی در سایر شهرها ایجاد شد که هرکدام از آنها با توجه به امکانات و توانایی های موجود، به جذب و عضویت زنان پرداختند. اصفهان از جمله  شهرهایی بود که از همان بدو تاسیس سازمان زنان ایران فعالیت خود را به صورت گسترده در سایر شهرستان ها آغاز نمود. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی، روزنامه ها و نشریات درصدد پاسخ به این سوال است که سازمان زنان اصفهان و به طور اخص مراکز رفاه خانواده و کمسیون های مختلف متشکل از زنان داوطلب چه عملکردی داشتند؟ نتایج پژوهش نشان می دهد که چهار واحد مهدکودک، امورحقوقی، بهداشت و تنظیم خانواده و آموزش حرفه ای هرکدام بنا بر حیطه ی تخصصی فعالیت خود، اقدامات موثری در پیشبرد اهداف سازمان زنان داشتند که واحد آموزش حرفه ای نسبت به دیگر واحدها به دلیل ایجاد درآمد و اشتغال زایی عملکرد موفق تری داشت. افزون بر آن، فعالیت های زنان داوطلب سازمان زنان اصفهان در کمسیون های مختلف نظیر مبارزه با بیسوادی، مشاوره حقوقی در روابط خانوادگی، مساعدت و حمایت در حل مشکلات زنان سبب بهبود وضعیت آنان شد. در کنار فعالیت های فوق، همکاری زنان با شهرداری در رسیدگی به بهداشت محیط شهری و نظارت بر نرخ اجناس، سبب بهبود وضعیت شهری اصفهان گردید. 

روسپیگری پدیدهای رایج در جوامع بشری بوده و تاریخ ایران دوره عصر صفوی نیز از این امر مستثنی نبوده است. منع و محدودیت درباره این ناهنجاری اخلاقی باعث شده است که همه ابعاد تاریخی این پدیده اجتماعی کمتر ثبت و ضبط شود. با اینحال گذشته از اطلاعات پراکنده در تاریخنگاری عصر صفوی، بیشتر گزارشهای مربوط به روسپیان، در سفرنامه های اروپاییان ارائه شده است. اما این نوع اطلاعات نیز گزارش های هیجانی و اخلاقی از این رفتار اجتماعی است. هدف این مقاله با عطف به موارد گفته شده، بررسی حیات اجتماعی روسپیان در عصر صفوی است. لذا در این پژوهش جایگاه و منزلت روسپیان، توجه به رفتارهای اجتماعی و نوع برخورد شاهان و سلاطین و آحاد جامعه با این گروه، مسائل اقتصادی و مشاغل و حرفه های مرتبط با آنها، اماکن روسپیان و حتی بیماری های آنها را مورد توجه قرار گرفته است. یافته های پژوهش غلبه نگاه مردسالارانه درباره تعریف روسپیگری و حدود و ثغور آن و نیز کارکرد اقتصادی روسپیان در نوع شخصی و دولتی را نشان می دهد.

ترسیم ابعاد دنیای کودکان در دوره صفوی، همچون تاریخ زنان، اغلب در ارتباط با وقایع دربار و بزرگان ثبت و ضبط شده است. منابع تاریخی از جمله گزارش های سیاحان و سفرنامه نویسان در خصوص تاریخ کودکان عصر صفوی از جمله تعریف دقیق این دوره، حدودوثغور سنّی و تمام ویژگی های کودکان، استقلال کافی را ندارد اما به کرّات به مزایا و معایب کودکان دربار اعم از شاهزادگان و سایر کودکان وابستگان به دربار اشاره کرده اند. بااین حال اشارات پراکنده تا حدودی تکافوی چهره نمایی از حیات اجتماعی کودکان عامه و غیردرباری را نیز نشان داده است. این مقاله ضمن توجه به اهمیت تاریخ کودکی، تلاش می کند تا به این سؤال پاسخ دهد که مزایا و بلایای تاریخ کودکان دربارِ صفوی چگونه رقم خورده است؟ و نیز کیفیت حیات اجتماعی کودکان غیر دربار چگونه بوده است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد کودکان دربار در نوع شاهزادگان اگرچه از نظام تعلیم وتربیت پیشرفته و مناسبی برخوردار بوده اند اما در روند بحران جانشینی و کشمکش های خونین و نیز از نیمه دوم عصر صفویان با قرار گرفتن در چنبره حرم سرا، دچار بحران و آسیب جدی شده اند که اغلب منجر به قتل، مقطوع النسلی و کوری کودکان می شد و در واقع تربیت کودکی آن ها مغایر با تربیت سیاسی و امور مملکت داری بود. مصائب کودکان وابسته به دربار از جمله غلام بچه ها، کالای جنسی شدن و اعتیاد آن ها بوده است. در نوع کودکان غیردرباری اگرچه تاحدودی اشتراکاتی از جمله در تعلیم وتربیت، متون درسی و مذهبی با کودکان دربار داشته اند اما مخاطرات بیماری، جنگ و قحطی و تجاوز جنسی آن ها را تهدید می نمود. در عوض این کودکان از آزادی، فعالیت و روابط اجتماعی بیشتری برخوردار بوده اند. روش پژوهش در این مقاله کتابخانه ای و مبتنی بر تحلیل تاریخی است.

بررسی موضوعی مانند خوراک و تغذیه در دوره تیموریان در پی آن است که از رهگذر تعمق در مصادیق نوشیدنی ها و خوردنی ها - که قاعدتاً در حوزه تاریخ خُرد (Microhistory) قرار می گیرد - و نیز با بذل توجه به موضوعات اجتماعی مرتبط با تغذیه -که در حوزه تاریخ کلان (Macrohistory) قرار می گیرد - به بررسی تاریخ فرهنگ جامعه تیموری بپردازد. در این مسیر جستجو برای شناسایی انواع مواد خوردنی و اثری که اختصاصاً با موضوع آشپزی و خوراک در این دوره فراهم شده است می تواند راهگشا باشد. این پژوهش درصدد پاسخ دهی به این سوال است که وجه تمایز فرهنگ خوراک و تغذیه در دوره تیموریان در میان زندگی دربار، عامه و خانقاه ها چه بوده است؟ نتایج پژوهش نشان می دهد که فرهنگ خوراک و تغذیه تحت تأثیر نحوه زیست قومی و اجتماعی قرار داشت و می توان نسبتی بین آن برقرار کرد. این پژوهش از خلال نسبتی که میان موضوع خوراک و جلوه های مختلف حیات اجتماعی در این دوره برقرار می کند تلاش دارد تا از ظرفیت های این موضوعات در جهت پرتو افکندن به تاریخ فرهنگ دوره تیموریان بهره گیری کند. روش تحقیق در این مقاله توصیفی – تحلیلی است و از شیوه مطالعات کتابخانه ای استفاده شده است.

شکار حیوانات در عصر صفوی، به دلیل علاقه مفرط پادشاهان این سلسله، از اهمیت وافری برخوردار شد که رسوم، تشکیلات و آیین های درباری، مناصب و ابزار، آداب و ایام شکار و نیز بازتاب آن در ذوق و آثار هنری و احکام مذهبی و فقهی را شامل گردید که به نوعی فرهنگ، اخلاق و آداب شکار را به وجود آورد. پژوهش حاضر به روش تاریخی توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر منابع دست اول تاریخی، سفرنامه ها و نسخ خطی، با عطف به نظریات حوزه اخلاق محیط زیست و شکار، پیامدهای زیستی و انسانی آن را در روند تاریخ صفویان بررسی کرده است و به این سوالات می پردازد که انگیزه و فرآیند شکار در عصر صفوی چگونه بوده و مخاطرات آن بر محیط زیست و گونه های حیوانی ایران تا چه اندازه ای بوده است؟ یافته های این پژوهش نشان می دهد که پادشاهان صفویه شکار را علاوه بر منبع غذایی، شامل فراگیری فنون رزمی، تفریح،سرگرمی و بزم، تشخّص و مشروعیت یافتن و اقناع حس افتخارجویی و جاه طلبی می دانستند اما با رویکرد اخلاق «انسان محوری» در شکار و محیط زیست، و با در نظر گرفتن الگوبرداری حاکمان صفوی و بی توجهی به اعتدال در شکار و استمرار و انتقال این میراث به دوره های بعدی، پیامدها و تبعات مخرّبی را به وجود آوردند که باعث تلفات انسانی، خسارت های محیط زیستی درباره گونه هایی از حیوانات شد.

اشغال ایران توسط متفقین در جنگ جهانی دوم و مشکلات ناشی از آن همچون ناامنی، تورم، احتکار، قاچاق و مهاجرت روستاییان به شهرها، آسیب های فراوانی به کشاورزی ایران، از جمله اصفهان وارد کرد. دولت برای مقابله با مشکلات موجود تدابیر مختلفی را به کار برد. هدف پژوهش حاضر بررسی میزان موفقیت تدابیر و اقدامات دولت برای حل مشکلات و بهبود شرایط زندگی کشاورزان در اصفهان است.برای بررسی این موضوع از رویکرد توصیفی- تحلیلی استفاده می شود و روش گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه ای و اسنادی خواهد بود. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد اشغال کشور توسط متفقین تأثیر مخربی بر کشاورزی ایران که پایه اصلی اقتصاد کشور را تشکیل می داد، وارد کرد. دولت برای مقابله با مشکلات کشاورزان، سیاست ها و اقداماتی همچون تعمیر قنوات و شبکه های آبیاری، تشویق زارعان به کشت بهاره و پرداخت وام طولانی مدت به کشاورزان را در پیش گرفت. اما این سیاست ها به دلیل بی ثباتی دولت ها، اختلاف و درگیری میان افراد و گروه های مختلف سیاسی و قومی، حضور و کارشکنی نیروهای اشغالگر خارجی، خشکسالی و آفت زدگی محصولات کشاورزی، چندان مفید و مؤثر واقع نشد و کشاورزی اصفهان همچون سایر نقاط ایران، شرایط بدتری را نسبت به قبل از اشغال کشور تجربه کرد

ثبت وقایع و رویدادهای زندگی پادشاهان به سبک های مختلف، یکی از رایج ترین سنت های تاریخ نویسی در ایران بود. برای اطلاع از فهم تاریخی، تاریخ نگری و تاریخ نگاری در ادوار مختلف، گریزی جز استفاده از این آثار نیست. کتاب عالم آرای شاه طهماسب</em>، نوشته حسینی مرعشی تبریزی حوادث دوره شاه طهماسب را در قالب داستانی-تاریخی در فاصله سال های 930 تا 981 ثبت کرده است. با عنایت به اهمیت این کتاب در مطالعات تاریخی دوره صفوی، به ویژه از نظر بررسی شیعه گرایی رایج در این دوره، این پژوهش درصدد است به روش توصیفی- تحلیلی، ویژگی های تاریخ نگری و تاریخ نگاری حسینی مرعشی تبریزی را با توجه به رویکردهای شیعی مورخ، بررسی و تحلیل کند. سؤال اصلی پژوهش این است که شیعه گرایی رایج در دوره صفوی چه تأثیری بر تاریخ نگری و تاریخ نگاری حسینی مرعشی در تألیف عالم آرای شاه طهماسب داشته است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد به رغم داستانی بودن اثر، عواملی همچون مذهب رایج و رسمی تشیع، دیدگاه و گرایش های اعتقادی نویسنده و تأثیرپذیری از شیعه گرایی، در تاریخ نگری و تاریخ نگاری او تأثیرگذار بوده است. لذا مؤلفه هایی نظیر مشروعیت بخشی به شاه صفوی، نگاه مذهبی مورخ به تاریخ، رویاپردازی قداستی، تأویل گرایی دینی، تقدیر گرایی و نگرش غالیانه و همچنین استفاده از ادبیات شیعی و واژگان و اسامی برخاسته از باورهای شیعی و تکرار اسامی ائمه، نشان دهنده تأثیر پذیری مولف از شیعه گرایی رایج در ایران عصر صفوی بوده است.

یکی از فضاهای مهم و کاربردی هر شهر، وجود میدان است. میدان یک فضای نسبتا باز، با یک مقیاس معین است که از جهات گوناگون با خیابان ها و محله های مجاور ارتباط دارد. وجود مسجد، بازار و دیگر بناها نشانگر همبستگی میان مردم و حکومت است و این تعلق یک پیوند را میان پادشاه و مردم آن جامعه برقرار می کند. هر میدانی با توجه به موقعیت اش دارای کارکرد های خاصی است. میدان نقش جهان با توجه به کارکرد اقتصادی و اجتماعی ، و تعامل آن ها با یکدیگر در نوع خود یک میدان بی نظیر تلقی می شود. مهمترین پرسشی که در این پژوهش با آن روبرو هستیم این است که میدان نقش جهان چه کارکرد اقتصادی و اجتماعی در دوره صفویه داشته است؟ نتایج بدست آمده در این پژوهش نشان می دهد که میدان نقش جهان با توجه به طراحی و ساخت آن، توانسته است هم زمان این کارکردها را با هم به مرحله انجام برساند و با این تعامل یک پیوند و همبستگی را بین و مردم جامعه به وجود بیاورد. رویکرد پژوهش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع دست اول تاریخی و سفرنامه های دوره صفویه است.