بصیر سلیم علاقه بند

ژانر سامورایی، یکی از مهم‎ترین بخش‎های تاریخ سینمای ژاپن در طول هفت دهه از حیات خود، نقش به‌سزایی در نضج‌گرفتن جریان‌های هنری شکل‎گرفته در بطن صنعت سینمای ژاپن، پدیدآمدن ثبات اقتصادی نسبی برای آن، و شناساندن ظرفیت‎های هنری و درعین‌حال سرگرمی‎سازش به جهانیان داشت. ازآن‌جاکه مطالعات ژانری در حوزۀ سینما معمولاً بر سینمای هالیوود و به‌‌ویژه دوران استودیویی آن متمرکز بوده است کم‌تر به سینماهای خارج از این محدوده توجه شده‎ است. بااین‌حال، ژانرهای ارزش‌مندی چون ژانر سامورایی که عدۀ قابل‌توجهی از فیلم‌سازان بزرگ سینمای ژاپن از نسل‎های مختلف چون میزوگوچی (Kenji Mizoguchi, 1898-1956)، کوروساوا (Akira Kurosawa, 1910-1998)، و کوبایاشی (Masaki Kobayashi 1916-1996) در بستر آن کار کرده‌اند و آثار قابل‌توجهی هم ارائه داده‎اند موردغفلت واقع شده ‎است. در پژوهش حاضر بر آنیم تا با به‌کارگیری نگرۀ معنایی ‌‍ـ ‌نحوی ریک آلتمن که براساس بررسی پیشینۀ نگره‎های گوناگون ژانر و به‌نظر اغلب صاحب‎نظران این حوزه کارآمدترین رویکرد موجود در‌زمینۀ تحلیل ژانرهای سینمایی به‌شمار می‎آید ژانر سامورایی را تشریح کنیم، مؤلفه‎های اصلی آن را در دو بخش معنایی و نحوی با روش توصیفی ‌ـ تحلیلی بررسی کنیم، و چشم‏‎اندازی کلی از ردۀ ژانری یادشده به‌دست دهیم.

مطالعه ی ژانرهای سینمایی همواره واقعیت های ارزشمندی را در مورد جامعه ی میزبان بیان می کند. از این رو، یکی از کارکردهای اساسی هر ژانری، کارکردهای اجتماعی آن است. ژانر سامورایی یا چامبارا، از مشهورترین و معتبرترین ژانرهای غیرهالیوودی سینماست که گرچه پتانسیل پژوهشی بالایی دارد، اما هیچ گاه چنان که باید مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته است. از سوی دیگر با عطف به شباهت های فرهنگی ایران و ژاپن و نیز همگام با توسعه ی گفتمان ژانری در کشور، تحقیق در این زمینه خالی از فایده نخواهد بود. مسأله ی اصلی مقاله ی حاضر این است که ژانر سامورایی چگونه با جامعه ی ژاپن ارتباط برقرار می کند. هدف از طرح چنین پرسشی، آشکارسازی کارکردهای اجتماعی ژانر سامورایی است. روش انجام تحقیق توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات به دو روش مشاهده ای و کتابخانه ای صورت گرفته است. همچنین رویکرد نظری آن مبتنی بر نظریه ی ژانر در سینما و خاصه نگره ی معنایی-نحوی ریک آلتمن است که به موجب آن کارکردهای اجتماعی را در دو حیطه ی ایدئولوژی و آیین-اسطوره می کاوند. نتیجه این که چامبارا در زمینه ی ایدئولوژی برخلاف تصورات تقلیل گرایانه نمایان گر متنی یکدست نیست بلکه در طول چند دهه حیات خود، به سبب تحولات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی، فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته است. جنبه ی آیینی-اسطوره ای چامبارا، هم ریشه در ارزش های حاکم بر جامعه ی ژاپن عصر فئودالیته دارد که عاقبت زمینه ساز سقوط ژانر شد.