مصطفى جهان فکر

«اصل امتناع تناقض» زیربنایى ترین اصل معرفت بشرى است که انکار آن به انکار همه علوم و سقوط در سفسطه و شکاکیت مى انجامد. در این مقاله تلاش ما در جهت شناخت ماهیت تناقض و برخى وجوه کمترشناخته شده آن است که غفلت از آنها موجب وقوع در مغالطاتى پرشمار است. با تحلیل دقیق تناقض، به این نتیجه مى رسیم که حقیقت تناقض چیزى جز «اجتماع و ارتفاع نفى و اثبات متعلق به امر واحد» نیست و این امر به حکم بدیهى عقل، هم در جانبِ اجتماع و هم در جانبِ ارتفاع باطل است. هرچند اصل یادشده بدیهى است، به تناسب متعلق نفى و اثبات، ممکن است رسیدن به لازم نقیض، پیچیده شود و در نتیجه تشخیص تناقض، دشوار گردد. به طورکلى اصل امتناع تناقض به سه اصل دیگر متفرع مى گردد که هریک از آنها به حسب متعلقش در حوزه خاصى جریان مى یابد. گاه متعلق نفى و اثبات، اعیان موجودات است و گاه حیث حکایتگرى مفاهیم از مصادیق خود و گاه نیز صدق و کذب قضایا. ما این تناقض ها را به ترتیب تناقض اعیان، تناقض محمول ها و تناقض قضایا نامیده و احکام آنها را بررسى کرده ایم.

اصل امتناع تناقض به عقیده بسیارى، محورى ترین اصل در معرفت بشرى است که نفى آن به تعطیل علوم مى انجامد. از دیرباز پارادوکس ها یا تناقض نماهایى در رد این اصل مطرح شده که حل آنها براى دفاع از اعتبار معارف بشرى و رفع تشکیکات سوفیستى، امرى لازم است. ما در این مقاله از طریق تحلیل حقیقت صدق تلاش کرده ایم چند پارادوکس مهم را حل کنیم و نشان دهیم که این پارادوکس ها اصل مذکور را نقض نمى کنند. درباره پارادوکس دروغ گو، ضمن پیشنهاد حلى براى آن، بیان کرده ایم که این پارادوکس فاقد شرایط لازم براى اتصاف به «صدق یا کذب» است. همچنین نشان داده ایم که چگونه حل پارادوکس گرلینگ، با نظر به تناقض محمول ها حاصل مى شود. پارادوکس هاى راسل و کانتر نیز در واقع ناشى از خلط بین «کل و کلى» و «اعتبار و حقیقت» هستند. بنابراین هیچ یک از این پارادوکس ها اصل امتناع تناقض را نقض نمى کنند.