حمزه محمدی ده چشمه

تحلیل آموزه های تربیتی در داستان های برگرفته از کلیله و دمنه و مرزبان نامه  در مجموعه آثار آذریزدی   چکیده باتوجه به وسعت کاربرد داستان های برگرفته از کلیله و دمنه و مرزبان نامه در قصه گویی برای کودکان و نوجوانان در ایران، هدف پژوهش حاضر تحلیل آموزه های تربیتی این داستان ها در پرمخاطب ترین بازنویسی فارسی آن اثر مهدی آذریزدی بوده است. روش پژوهش از نظر هدف کاربردی و براساس ماهیت، آمیخته ی بهم تنیده بود و تحلیل محتوای کیفی و کمی به صورت موازی همگرا برای مجموع  46 قصه از کلیله و دمنه و مرزبان نامه در مجموعه ی  هشت جلدی قصه های خوب برای بچه های خوب انجام گرفت. تحلیل محتوای کیفی از نوع تلخیصی قیاسی بوده و مؤلفه ها و زیرمؤلفه های تربیت با مرور ادبیات پژوهش، شناسایی و پس از تأیید 61 مؤلفه از سوی خبرگان، فهرست وارسی برای انطباق محتوا با ساحت های یادشده به کار گرفته شد. روش شناخت مضامین براساس شناخت کلمات و عبارات مترادف یا تکراری، اصطلاحات، عبارات و واژه های کلیدی بود و به مضامین نهان و آشکار متن توجه شد. کدگذاری پس از مطالعه ی مکرر متن صورت پذیرفت و محتوا براساس وجوه مشترک با هر یک از مقولات اولیه و ثانویه تحلیل گردید. یافته ها نشانگر شناسایی 390 آموزه ی تربیتی در مؤلفه های هفت گانه ی تربیت در این داستان ها بود و آزمون «خی دو»، وجود تفاوت بین میزان توجه به آموزه های تربیتی در داستان ها را تأیید کرد. رشد و تقویت عقلانیت و خردورزی، تربیت اجتماعی، اخلاقی، عاطفی و اقتصادی به ترتیب در مرکز توجه آموزه های تربیتی در محتوا بوده و برای تربیت در این ابعاد پیشنهاد می گردد؛ ولی به دلیل فقدان یا کمبود محتواهایی پیرامون تربیت جنسی و پس از آن تربیت سیاسی، این داستان ها برای تربیت کودکان در این دو بعد توصیه نمی شود.    

ادبیّات ایران یکی از شاخصه های تمدّن دیرپای ایران است که دربردارنده آداب و رسوم و هنر این سرزمین است. نمایش نیز گونه ای ادبی است که از دیرباز در فرهنگ این سرزمین مطرح بوده و در قالب سوگ نامه، سورنامه، رقص های ستایش آمیز، پتواژگویی، شبیه خوانی و تعزیه و موارد دیگر برجای مانده است. در ادبیّات فارسی کهن نمی توان بخش مستقلی را به عنوان ادبیّات نمایشی در نظر گرفت ولی از آن جا که ادبیّات کهن فارسی و هنر سرچشمه های واحدی دارند، می توان گفت نوشته های ادیبان هنرمند ایرانی نشان از اُنس آن ها با هنر نمایش داشته و ادبیّات نمایشی نیز از دیرباز همگام با هنرهای دیگر چون موسیقی و نقّاشی در کنار ادبیّات رشد کرده است. ادب فارسی تصویرساز و معناآفرین است و مخاطب را بر آن می دارد که برای دریافت بهتر متن در ذهن خود به تصویرسازی بپردازد و از این جا است که یک تعامل هنرمندانه میان نویسنده و خواننده شکل می گیرد و به وسیله کُنش خواندن و اجرای آن ها، قابلیّت نمایشی آثار جلوه گر می شود. بی تردید ادبیّات کهن بستری برای «نمایش گونه ها» است که در بسیاری آثار مانند آثار نظامی، عطّار، مولوی، فردوسی، بیهقی، عوفی، طسوجی و ... قابل مشاهده است. از آن جا که نمایش به منزله رسانه جهانی است و یکی از بهترین راه های معرّفی ادبیّات غنیّ ایران؛ پژوهش پیشِ رو می کوشد با روش توصیفی و تحلیلی، قابلیّت های نمایشی این گونه آثار را که گمنام مانده و ابزاری توانمند برای نمایش تاریخ، هنر، فرهنگ و اندیشه های ایرانی است، مورد بررسی قرارداده و جایگاه این آثار را در حوزه ادبیّات نمایشی بیان کند.

سنایی بنیانگذار واقعیِ منظوم عرفانی است که قرنی بر اذهان و قلوب تسلط داشت و اشعار وی علاوه بر نقل در متون تصوف از قبیل سوانح غزالی و لوایح منسوب به عین القضاه و کشف الاسرار میبدی، در مثنوی و فیه ما فیه مولوی و... نیز به استشهاد آمده است. ازآنجاکه توحید یکی از مباحث عرفانی است که در آثار سنایی بازتاب گسترده ای دارد. این پژوهش سعی می کند با تحقیق در آثار سنایی غزنوی، توحید و نمودهای توحیدی را در آثارِ این شاعرِ گران سنگ یافته و به این نتیجه برسد که در اشعاری که سخن از افعال حق تعالی است، عقاید سنایی گاهی به اشاعره نزدیک می شود، اما به طور قطع نمی توان ادعا کرد که سنایی در توحید و خداشناسی سمعاً و طاعتاً از نظام توحیدی اشاعره پیروی کرده است. سنایی در پاره ای از بحث ها، همچون منحصر ساختن نقش ها و کارها به خدا، آهنگ گسترش کلام اشعری است، اما با طرح اندیشه های فرقه های دیگر مانند شیعه، قصد دارد با نزدیک کردن مذهب ها، مسلمانان را در سایه اصل توحید یکی سازد.

عبدالحسین وجدانی یکی از نویسندگان برجسته ایران، در داستان هایش ب ه تح وّلات سیاس ی، فرهنگ ی و اجتماعی انسان معاصر نظر دارد. در آثارِ وی به راحتی م ی ت وان نموده ای فراوان ی از فرهن گ، هویّت، اخلاق، مردم داری، مذهب را که مطابق با سِرِشتِ مردم ایران زمین اس ت، مش اهده کرد. داستانِ «خسرو» سومین داستان از مجموعه داستان «عموغلام» تنها مجموعه داستانی وجدانی است. این داستان از زبان اوّل شخص نقل می شود، امّا شخصیّتِ راوی در مقابل شخصیّت اصلیِ داستان یعنی خسرو، رنگ می بازد. راوی که در دوران تحصیلات ابتدایی با خسرو هم کلاس بوده، روزی او را در خیابان می بیند؛ «شیره تریاک، آن شیرِ بی باک را چون اسکلتی وحشتناک ساخته بود.» آن گاه خاطرات دورانِ جوانی او را بازگو می کند و در لَفافه داستان، درون-مایه این اثر را که طرحِ یکی از مشکلات فرهنگی-اجتماعی عصرِ ما و آثار مخرّب و زیان بارِ اعتیاد است، به میان می آورد و در پایان توصیه می کند که از همنشینِ بد باید دوری کرد. از آن جا که داستان، منعکس کننده مسائل مهمّ اجتماعی در هر دوره و زمان است، این پژوهش به روش توصیفی و تحلیل محتوا «داستانِ خسرو» نوشته عبدالحسین وجدانی را مورد تجزیه و تحلیل و نقد قرار داده و با بررس این اثر، ویژگی ها و ظرافت های زبانیِ آن و نیز شگردهایِ خاصّ نویسنده برای اَدایِ مقصودِ خود را بیان کرده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که وجدانی با استفاده از ظرفیّت های ادبی و شگردهای زبانی مانند تشبیه، کنایه، طنز، اصطلاحات عامیانه توانسته است خواننده داستان را با خود همراه و پیام نهایی (تأثیرِ همنشینِ بَد) را به او اِلقا کند.

زبان شعر نظامی که از برجسته ترین شاعران سبک آذربایجانی است، کاملاً تصویری و کنایی است و در شعر او استفاده هنرمندانه از انواع صورخیال بسیار دیده می شود. اگرچه ماجرای خسرو و شیرین در قرن ششم داستانی مشهور و آشنا برای عام و خاص بوده است، هنرنمایی نظامی در شیوه بیان از جمله در توصیف و تصویر زیبارویان و صحنه های طبیعت، آشکارا دیده می شود. در بین آثار نظامی درباره خسرو و شیرین بایدگفت پرداختن به موضوعی غنایی، آن هم عشقِ اشرافی، همچنین علاقه نظامی و حوصله کم نظیر او در توصیف شخصیّتی همچون خسرو و شیرین و حوادث پیرامون آن ها، از دلایلی است که موجب شده خسرو و شیرین در ادبیّات فارسی و حتّی در میان آثار خود نظامی از لحاظ بلاغی و ادبی جایگاهی خاص داشته باشد. هدف از پژوهش حاضر آن است که تصاویر عاشق و معشوق و نیز جلوه هایی از تصاویر طبیعت را در هنرمندانه ترین منظومه غنایی ادب فارسی خسرو و شیرین بررسی و هنرنمایی های نظامی را در تصویرآفرینی و خیال پردازی بیان نماید. از ویژگی های تصاویر نظامی در خسرو و شیرین می توان به تنوّع طلبی و پرهیز از تکرار، بهره گیری از عناصر اشرافی، دقّت و ظرافت در تصویرآفرینی، استفاده گسترده از رنگ ها و خلاقیّت و ابتکار اشاره کرد.

شعر انقلاب اسلامی ادامه شعر گذشته فارسی است و دایره شمول آن چه از نظرگاه مضمون و درون مایه و چه از منظر قالب و شکل، همه قلمروهای گذشته را در برمی گیرد. شعر انقلاب هم درون مایه حماسی دارد هم عارفانه، هم عاشقانه، هم مذهبی و هم اجتماعی و سیاسی؛ بهتر است بگوییم هیچ موضوع و مضمون الهی، انسانی و جهانی نیست که شاعران انقلاب بدان نپرداخته باشند. شعر عاشقانه یکی از شاخه های شعر انقلاب است که در شعر شاعران این دوره نمود چشمگیری دارد. سروده های تغزّلی عاشقانه انقلاب که در همه قالب ها به ویژه غزل سروده شده اند، عمدتاً از وقار و نجابت و ادب شاعرانه ای برخوردارند که از این منظر با سروده های تغزّلی عاشقانه پیش از انقلاب تفاوت بارز و محسوس دارند. از آنجا که عشق و بیان احساسات ناب و عواطف در قالب زیباترین جملات توصیفی در ادبیّات انقلاب نقش بسته و جزو مضامینی است که ما آن را در شمار ادبیّات غنایی می دانیم، در پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی و تحلیل محتوا جنبه های غنایی ادبیّات بعد از انقلاب مورد بررسی قرار گرفته است. با توجّه به روحیّات مردم و همچنین اشعار شاعران در این زمان می توان گفت ادب غنایی علاوه بر مضامین عرفانی و حماسی، بخش قابل توجّهی از ادبیّات این دوره را به خود اختصاص داده است.

مثنوی تمثیلی نل و دمن از آثار داستانی قرن دهم هجری در هند و سومین منظومه از طرح ناکام فیضی دکنی، ترجمه ای است همراه با تصرّف از داستان عاشقانه نِل و دِمینتی مهابهاراتا که در بیش از چهارهزار بیت بر وزن مفعول مفاعلن فعولن (بحر هزج مسدّس اخرب مقبوض محذوف یا مقصور) سروده شده است. این داستان که یکی از پنج گنج شاعر است، در برابر لیلی و مجنون نظامی سروده شده؛ بنابراین بیان حزین و آمیخته با درد و لحن شِکوه آلود- که در این گونه داستان های تمثیلی کهن به صورت یک نواخت ارائه می شود - بر فضای آن حاکم است. از تحلیل ساختارگرایانه این منظومه تمثیلی، این نتیجه به دست می آید که داستان مورد بحث، دارنده همه عناصر سازنده داستان (از جمله طرح، شخصیّت، زاویه دید و غیره است)؛ امّا از پیچیدگی ها و پیشرفت هایی که در فنّ داستان نویسی در قرون اخیر صورت گرفته، بی بهره است و فقط به شکل ساده و ابتدایی همه عناصر داستان امروز را دارد. از آن جا که یکی از عناصر سازنده داستان، شخصیّت های آن است؛ در این پژوهش سعی بر آن شده که شخصیّت های اصلی و فرعی مثنوی تمثیلی نِل و دِمَن با شخصیّت های داستان لیلی و مجنون نظامی، مقایسه و تطبیق داده شوند. یکی از نتایج حاصل از تطبیق شخصیّت ها در دو منظومه موردنظر این است که شخصیّت های اصلیِ مثنوی تمثیلی نل و دمن و شخصیّت های قهرمانان داستان لیلی و مجنون، ایستا و بدون تحرّک اند.

یکی از مباحث پیچیده و بحث برانگیز دستور زبان، مقوله «قید» است. این مبحث از مهمترین مسائل زبان بوده که متأسفانه ناشناخته باقی مانده و تعریف درست و جامعی از آن ارائه نشده است و به علاوه، تعاریف موجود نیز کامل و طبقه بندی شده نیست و ابعاد و زوایای آن از دید بیشتر دستور نویسان دور مانده است. به علاوه تاکنون از نظر دستور تاریخی و سیر تحول به مقوله قید نگاه نشده است؛ بر این اساس پژوهش حاضر سعی دارد نگاهی متفاوت تر به مقوله «قید» داشته باشد؛ بدین صورت که آنرا از نظر سیر تاریخی بررسی نموده و با ذکر شاهد مثال های فراوان، تحول ساختاری قید را در فارسی باستان، فارسی میانه و فارسی دری نشان دهد. از یافته های این پژوهش آن است که فارسی دری ارتباط نزدیکی با فارسی میانه دارد و این ارتباط باعث گردیده که بسیاری از قیدهای پارسی دری، گونه تحول یافته قیدهای فارسی پهلوی(میانه) باشند.