یعقوب اسماعیل زاده

آمایش سرزمین که عبارت است از بهره برداری عقلایی از امکانات، منابع و استعدادهای مناطق مختلف یک کشور، نگرشی جامع در برنامه ریزی است که به همة ابعاد اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، امنیتی و غیره می پردازد. یکی از مهمترین ابعاد و ملاحظات آمایش سرزمین، بُعد دفاعی - امنیتی و سیاسی آن است. در تحقیق حاضر ابتدا نقاط قوّت، ضعف، فرصت و تهدیدهای استان آذربایجان شرقی در زمینة آمایش دفاعی، سیاسی و امنیتی شناسایی شد، سپس به جمع بندی و ارائة راهبردهای مناسب برای استان آذربایجان شرقی پرداخته شد. روش تحقیق در پژوهش حاضر، توصیفی - تحلیلی است و روش گردآوری اطلاعات و داده ها شامل روش های اسنادی و میدانی است. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات با استفاده از مدل SWOT و ANP و  نرم افزار SUPER DECISION   صورت گرفته است. نتایج پژوهش نشان می دهد، مناسب ترین راهبردهای این استان، راهبردهای تهاجمی/ رقابتی ( SO ) و تنوع ( ST )  است. از جمله راهبردهای تهاجمی/ رقابتی ( SO )  عبارت اند از: راهبردهای تقویت و افزایش رقابت و تبادلات اقتصادی بین مناطق استان با بهبود سیستم  حمل و نقل هوایی وزمینی، تبلیغ آثار گردشگری استان و افزایش سهم این بخش درجهتِ معرفی فرهنگ و تاریخ غنی استان و غیره و از راهبردهای تهاجمی نیز می توان به افزایش اتحاد و همبستگی بین مردم در جهتِ افزایش ثبات سیاسی و امنیتی استان، مبارزه با تروریسم در ورای مرزهای کشور و جلوگیری از نفوذ تروریسم به داخل کشور و استان اشاره کرد .

یکی از مسائل ساختاری نظام مدیریت و برنامه ریزی کشور، مسأله تمرکز خدمات در مرکز و ضعف و نارسائی آن در پیرامون است که مسبب مسائل متعددی چون رشد بی عدالتی و افزایش فقر در مناطق مختلف کشور می باشد. هدف تحقیق حاضر، بررسی وضعیت خدمات عمومی و نحوه پراکنش آنها در شهرستان های استان همدان است. روش پژوهش مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی می باشد. داده های مورد نیاز به شیوه کتابخانه ای و اسنادی، و با بررسی 52 متغیر از سالنامه آماری سال 1392 استان همدان به دست آمده است. تحلیل داده ها با استفاده از مدل های تصمیم گیری TOPSIS و KOPRAS، وزن دهی به روش آنتروپی و تکنیک تحلیل خوشه ای انجام گرفته است. نتایج به دست آمده بیانگر عدم تعادل در توزیع خدمات در بین شهرستان های استان همدان می باشد. نظام برنامه ریزی این استان تابعی از برنامه ریزی مرکز- پیرامون است، به گونه ای که اکثر خدمات در مرکز (همدان) واقع شده و هرچه فاصله از مرکز زیاد می شود، سطح خدمات نیز کمتر می شود. یافته ها نشان می دهد که شهرستان همدان با رتبه یک (با ضریب 600/0) و در سطح برخوردار از توسعه، شهرستان ملایر با رتبه 2 (با ضریب 310/0) در سطح نیمه برخوردار، شهرستان های بهار (با ضریب 305/0)، نهاوند (با ضریب 266/0)، کبودرآهنگ (با ضریب 205/0)، تویسرکان (با ضریب 177/0) و رزن (با ضریب 176/0) و با رتبه های 3 تا 7 درسطح محروم، و شهرستان های اسدآباد (با ضریب 138/0) و فامنین (084/0) نیز با رتبه های 8 و 9 در سطح بسیار محروم قرار دارند.

رشد بدون برنامه ریزی شهرها در دهه های گذشته مشکلات عدیده ای را پیش روی شهرها گذاشته است. از جمله این مشکلات می توان مسایل مربوط به مسکن را برشمرد. براین اساس بررسی وضعیت بخش مسکن نیاز اساسی می تواند باشد. بخش مسکن به خاطر ویژگی های منحصر به فردی که دارد تأثیری اساسی در توسعه شهرها دارد، بر این اساس هداف اصلی پژوهش حاضر بررسی شاخص های کمی و کیفی مسکن در نقاط شهری استان گیلان به تفکیک شهرستان و ارایه راهکارهایی برای بهبود وضعیت موجود می باشد. روش تحقیق پژوهش حاضر توصیفی- تحلیلی است و از 13 شاخص کمی و کیفی برای بررسی وضعیت مسکن در نقاط شهری 16 شهرستان استان گیلان استفاده شده است. برای تحلیل اطلاعات نیز از مدل ANP و تاپسیس و همبستگی پیرسون استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که وضعیت شاخص های مورد بررسی در بخش مسکن در شهرهای استان گیلان دارای کمبودها و ضعف های زیادی است و نقاط شهری شهرستان رودبار با امتیاز 0.6606 در رتبه اول از نظر مسکن قرار دارد و شهر صومعه سرا نیز با امتیاز 0.285599 بدترین وضعیت مسکن را در استان دارد. همچنین مشخص گردید که نسبت شهرنشینی با میزان توسعه یاقتگی بخش مسکن ارتباط معنا داری ندارد. در این راستا پژوهش حاضر پیشنهادهای اعطای وام های کم بهره برای اقشار کم درآمد، نوسازی و بهسازی واحدهای مسکونی تخریبی و بی دوام، تدوین برنامه جامع مسکن برای برنامه ریزی برای آینده شهرها را در جهت بهبود وضعیت مسکن ارائه داده است.

گردشگری همواره در طول تاریخ دارای اهمیت بوده است ولی آنچه که امروزه به این فعالیت بعدی خاص بخشیده، وجود پتانسیل این فعالیت در زمینه اشتغال و اقتصاد پایدار می باشد. گردشگری با این که دارای مزیت ها و پتانسیل های فراوانی است ولی دارای معایبی نیز هست که تزلزل اصول اخلاقی و نابودی زیستگاه های طبیعی از این جمله می باشد. بندر انزلی یکی از شهر های شمال کشور، دارای آثار جاذب گردشگری فراوانی است و همه ساله مقصد گردشگران زیادی می باشد، که سرانجام این امر وجود نتایج مثبت و منفی زیادی در این شهر می باشد. هدف اصلی از انجام این پژوهش تحلیل ویژگی ها و ظرفیت های گردشگری در بندرانزلی می باشد. روش تحقیق مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی و توسعه ای است. گردآوری داده ها به روش کتابخانه ای و  میدانی بوده است. تحلیل داده ها به کمک بارومتر پایداری انجام گردیده و در طراحی پرسش نامه از طیف لیکرت استفاده شده است. جامعه آماری شامل گردشگران بندر انزلی و براساس فرمول کوکران 384 نفر می باشد. نتایج تحقیق حاکی از ظرفیت متوسط گردشگری بندر انزلی و با امتیاز 54.75 می باشد که بیشترین مولفه های مؤثر بر گردشگری بندر انزلی، مولفه های محیطی-کالبدی و با امتیاز 65.04 می باشد. در نهایت برای توسعه گردشگری بندر انزلی با استفاده از مدل SWOT پیشنهادهایی مانند تبلیغات پتانسیل های بندر انزلی در جهت جذب گردشگران خارجی، تشریک مساعی با ساکنین در جهت حفظ جاذبه های طبیعی و انسان ساخت و غیره ارائه گردید.

توسعه یافتگی از مباحثی است که در سال های گذشته میان جغرافی دانان و برنامه ریزان اهمیت ویژه ای یافته است. از آنجا که خدمات عمومی ساختاردهنده ی شکل و ماهیت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی و فضایی مناطق است، نابرابری در نحوه ی پراکنش و توزیع آن ها تأثیر جبران ناپذیری بر ساختار و ماهیت مناطق گذاشته و سبب پیدایش انواع سطوح توسعه شده و برای برخی مناطق، منافعی را به وجود می آورد. این پژوهش باهدف تحلیل سطح توسعه یافتگی شهرستان های استان البرز انجام شده است. بر این اساس، روش انجام پژوهش مقایسه ای تحلیلی، نوع آن کاربردی، و جمع آوری داده ها به شیوه ی اسنادی و کتابخانه ای است. در این راستا پس از تعیین شاخص ها (43 شاخص) در قالب چهار بعد با بهره گیری از سه مدل TOPSIS ، SAW ، WASPAS و روش ادغام نتایج با روش میانگین رتبه ها، شهرستان های استان البرز ازنظر برخورداری از خدمات، سطح بندی شده و اولویت برنامه ریزی ها برای هر شهرستان باتوجه به پراکنش خدمات عمومی مشخص شدند. یافته های پژوهش نشان می دهد که شهرستان های کرج، ساوجبلاغ و نظرآباد ازنظر پراکنش خدمات عمومی در پایین ترین سطح توسعه یافتگی (چهارم) و شهرستان های اشتهارد و طالقان با رتبه ی 2 و 1 در بالاترین سطح توسعه یافتگی (اول) جای گرفته اند. نتایج ضریب هم بستگی پیرسون [nyh1] نیز بیانگر آن است که بین جمعیت به عنوان مهم ترین عامل در خدمات رسانی و پراکنش خدمات رابطه ی منطقی ای نیست؛ بنابراین نظام توزیع خدمات در استان البرز نیازمند برقراری ارتباط منطقی و هماهنگ بین توزیع جمعیت و پراکنش خدمات است.

امروزه گردشگری به عنوان بزرگ ترین صنعت خدماتی دنیا اهمیت روزافزونی یافته است. بسیاری از کشورهای پیشرفته و حتی کشورهای در حال توسعه، گردشگری را در اولویت های اول اقتصادی خود قرار داده و با برنامه ریزی های خردمندانه توانسته اند سهم بالایی از بازار جهانی گردشگری را به خود اختصاص دهند. شهر مراغه یکی از بسترهایی است که از توان و ظرفیت بالایی برای توسعه گردشگری برخوردار است، اما در اثر عدم برنامه ریزی های مطلوب یا سودجویی های اقتصادی، محدوده های سکونتگاهی و اکوسیستم پیرامون آن همواره با توسعه ساخت وساز یا استفاده های نادرست تفریحی- فراغتی و تخریب پوشش گیاهی موردتهدید قرار گرفته و تداوم روند کنونی، چه بسا خسارت های جبران ناپذیری را بر طبیعت و آثار تاریخی- فرهنگی منطقه وارد خواهد کرد. در تحقیق حاضر تلاش بر این است که با تحلیل ارکان چهارگانه راهبردSWOT  (نقاط ضعف و قوت، و تهدیدها و فرصت ها)، مناسب ترین استراتژی در توسعه گردشگری شهر و پیرامون آن، شناسایی و توسعه یابد تا از این طریق، نه تنها توسعه گردشگری در بسترهای طبیعی و اجتماعات محلی رخ دهد بلکه از تهدیدهای وارد بر منطقه نیز جلوگیری به عمل آید. بر این اساس این نوشتار با تشریک مساعی با ذینفعان به دنبال توسعه گردشگری براساس دیدگاه های گروه های مختلف در محدوده موردمطالعه می باشد. روش تحقیق مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی- توسعه ای است. گردآوری داده ها به روش کتابخانه ای و میدانی صورت گرفته و در تحلیل اطلاعات نیز از مدل SWOT و تکنیک دلفی استفاده شده است. جامعه آماری شامل شهر مراغه و پیرامون آن است که از این طریق، ظرفیت های گردشگری تاریخی- فرهنگی، انسانساخت و طبیعی موردمطالعه قرار گرفته است. واحدهای تحلیل نیز دربرگیرنده متخصصین گردشگری، ساکنین محلی، گردشگران و مسوولین سازمان های مرتبط با گردشگری منطقه می باشد. نتایج ارزیابی های حاصل از مدل راهبردی SWOT، نشان دهنده ی آسیب پذیری بالای منطقه از نظر تهدیدها (با امتیاز 1.872) و بالا بودن نقاط قوت (با امتیاز 2.151) در بخش گردشگری در شهر مراغه است. براین اساس، استراتژی منتج از راهبرد SWOT، استراژی تنوع (ST) است.

از منظر توسعه پایدار، سرمایه اجتماعی در کنار سرمایه طبیعی، انسان ساخت و سرمایه انسانی، جزئی جدایی ناپذیر از مجموعه ثروت هر ملتی بوده و یکی از عوامل کلیدی توسعه نقاط روستایی در جهت رفع نابرابری ها محسوب می شود. پژوهش حاضر باهدف تحلیل فضایی سطوح توسعه یافتگی نقاط روستایی شهرستان های استان آذربایجان شرقی به لحاظ شاخص های توسعه پایدار و ارتباط آن با سرمایه اجتماعی با روش توصیفی و تحلیلی انجام شده است. جامعه آماری پژوهش، 19 شهرستان استان آذربایجان شرقی با 43 شاخص برای سنجش توسعه پایدار نقاط روستایی و 384 نفر از سرپرستان خانوارها به عنوان حجم نمونه برای مقوله سرمایه اجتماعی بوده است. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه و شیوه نمونه گیری تصادفی ساده است. تجزیه و تحلیل داده ها در این پژوهش با استفاده از نرم افزار Excel و SPSS صورت گرفته است. نتایج حاصل از تاکسونومی عددی نشان می دهد که از 19 شهرستان، نقاط روستایی 2 شهرستان مراغه و مرند به لحاظ شاخص های توسعه در سطح اول و 2 شهرستان چاراویماق، خداآفرین در رده آخر سطح چهارم توسعه قرارگرفته اند. از نظر سرمایه اجتماعی نیز نقاط روس تایی شهرستان های تبریز، مراغه، مرند، میانه در سطح بالا و جلفا، هریس، عجب شیر، ورزقان، خدا آفرین، چاراویماق در سطح خیلی پایین قرار دارند. این نتایج بیانگر وجود نابرابری عمیق میان نقاط روستایی استان به لحاظ شاخص های توسعه پایدار و سرمایه اجتماعی است. همچنین، نتایج نشان می دهد که ابعاد پنج گانه سرمایه اجتماعی با توسعه پایدار دارای رابطه ای معنی دار هستند که از این بین مشارکت اجتماعی با 0.415 دارای بیش ترین تأثیر است. به طور کلی بین توسعه پایدار نقاط روستایی شهرستان های استان آذربایجان شرقی و سرمایه اجتماعی به میزان 0.98 با سطح اطمینان 0.99 درصد رابطه ی مثبتی وجود دارد. بر این اساس می توان عنوان نمود، نقاطی که میزان مشارکت، اعتماد، تعامل و انسجام در آن ها بیشتر بوده است، از نظر توسعه، روند رو به رشدی داشته اند. از این رو، می توان اذعان نمود که سرمایه اجتماعی با میانگین 3.85 در نیل به توسعه پایدار نقاط روستایی محدوده مورد مطالعه تأثیر داشته است.

با ورود به هزاره سوم میلادی، کشورهای مختلف دنیا از منابع اقتصادی متعددی در توسعه کشورها استفاده می کنند که از جمله آنها، گردشگری است. شهر ارومیه یکی از مناسب ترین مناطقی است که دارای جاذبه های متعدد گردشگری است و با برنامه ریزی در این زمینه، می توان به توسعه اقتصادی، فرهنگی، و زیرساختی لازم در این شهر دست یافت. روش تحقیق مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی- توسعه ای است. گردآوری داده ها به روش کتابخانه ای و میدانی صورت گرفته و پس از پرسشگری از مردم، گردشگران و مسؤلین حوزه گردشگری به تحلیل اطلاعات با استفاده از تکنیک دلفی و مدل SWOT پرداخته شده است. نتایج نشان می دهد که مناسب ترین راهبرد توسعه گردشگری منطقه، راهبرد بازنگری (WO) با امتیاز 3.266 است. بر این اساس لازم است اقداماتی نظیر بسترسازی برای توسعه سرمایه گذاری های دولتی و خصوصی برای ایجاد زیرساخت های مناسب، آموزش متخصصین برای استفاده بهینه از ظرفیت های منطقه، ایجاد محیط های پیاده محور و تشویق مردم به استفاده از وسایط نقلیه عمومی، تبلیغات پتانسیل های منطقه برای شناسایی قابلیت های منطقه در سطح ملی و فرا ملی، اهمیت دادن به صنعت گردشگری به عنوان صنعتی فرابخشی برای تمام دستگاه های اجرایی مرتبط با گردشگری انجام گیرد.

رشد جمعیت و شهرنشینی باعث کاهش کیفیت زندگی شهروندان شده و دستیابی به پایداری شهری را با مشکل مواجه نموده است. تحقیق حاضر با هدف تحلیل کیفیت زندگی شهری و رابطه آن با مشارکت شهروندان در امور شهری تدوین شده است. این پژوهش از نوع کاربردی بوده و در تدوین آن از روش توصیفی تحلیلی و همبستگی برای استفاده شده است. گردآوری داده ها با دو روش اسنادی و میدانی (استفاده از پرسشنامه) بوده است. جامعه آماری پژوهش را کلیه ساکنان شهر نقده در بهار 1393 تشکیل می دهند که با بهره گیری از فرمول کوکران 380 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب و به شیوه نمونه گیری تصادفی ساده مورد بررسی قرارگرفته اند. در تجزیه و تحلیل داده ها از روش های آماری نظیر آزمون T، رگرسیون چند متغیره و مدل تحلیل مسیر استفاده شده است. همچنین پایایی پرسشنامه با آلفای کرونباخ و اعتبار سازه ای آن با تحلیل عاملی مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس تحلیل های انجام شده با آزمون T تک نمونه ای، شاخص های ابعاد سلامت روانی و کیفیت محیط شهری در سطحی متوسط از کیفیت قرارگرفته و ابعاد سلامت اقتصادی، سلامت اجتماعی، سلامت جسمانی، محیطی در سطحی پایین تر از حد متوسط قرار دارند. استفاده از مدل تحلیل مسیر نشان می دهد که مقدار ضریب تعیین 0.992 از مجموع تغییرات متغیر وابسته توسط مدل تحلیلی پژوهش را تعیین می کند که در آن کیفیت محیط شهری با ضریب 0.323 و سلامت جسمانی با ضریب 0.276، تأثیرگذارترین بُعد بر مشارکت شهروندان در امور شهری بوده اند. بر این اساس می توان بیان نمود که مجموعه کیفیت زندگی و محیط شهری ابعاد اجتماعی، جسمانی، فرهنگی، محیطی و کیفیت محیط شهری، در مشارکت شهروندان در امور شهری تأثیر مستقیم و غیرمستقیم داشته و بین آن ها رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد.

رشد سریع شهرنشینی در کشورهای جهان سوم باعث برهم خوردن تعادل منطقه ای می گردد. در این میان اتخاذ برخی  سیاست های اقتصادی باعث جذب امکانات به چند منطقه محدود و عقب ماندگی بسیاری مناطق دیگر می گردد. اهداف این مقاله بررسیعدم تعادل منطقه ای در استان تهران و  همچنین ارائه راهکارهای مناسب برای کاهش این عدم تعادل ها می باشد. روش تحقیق مبتنی بر روش تبیینی می باشد که با بهره گیری از  مدل تاکسونومی و با استفاده از 36 شاخص اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی و زیربنایی به تحلیل این نابرابری پرداخته شده است.در این میان مهمترین سوال های تحقیق عبارتند از: سطح توسعه یافتگی شهرستان های استان تهران تا چه میزان است؟ با اتخاذ چه راهکارها و سیاست هایی  می توان در راستای تعادل و توازن بیشتر میان شهرستان های استان تهران گام برداشت؟ نتایج تحقیق نشان از وجود نابرابری در میان شهرستان های استان تهران دارد. شهرستان شمیران باجذب اکثر امکانات، با امتیاز 0.4427 به عنوان برخوردار ترین شهرستان و شهرستان قدس نیز با امتیاز  0.9829 محروم ترین شهرستان استان محسوب می گردد. در نهایت در جهت کاهش عدم نابرابری های منطقه ایپیشنهاداتی از جمله تمرکز زدایی منابع و تصمیم گیری، بهره گیری از رویکردهای مدیریت یکپارچه و توزیع عدالت در فضا ارایه گردیده است.