احسان افکنده

پس از شکست ساسانیان در نهاوند، یزدگرد سوم (632 تا 651م/۱۰ تا ۲۹ق) به شرق ایران پناه برد. او برای بازپس گیری نواحی ازدست رفته، تلاش های بسیاری، مانند اتحاد با بزرگان و اشراف ایرانی ساکن در این مناطق انجام داد؛ اما این امر محقق نشد. پس از مرگ یزدگرد، فرزند وی پیروز، به همراه تعدادی از بزرگان دربار ساسانی، به دولت تانگ در چین پناه برد. آن ها همواره سعی می کردند تا با کمک چینیان و سُغدیان و تخاریان، ایرانشهر را از اعراب باز پس گیرند؛ اما در این راه، موفق نشدند. آگاهی ما درباره بازماندگان ساسانی که بعد از یزدگرد، به آسیای مرکزی و شرق دور پناه بردند، براساس منابع نخستین اسلامی، متون پهلوی، گزارش ها تاریخی چینی و ژاپنی و یافته های باستان شناختی در چین و ژاپن است. در اینجا سعی خواهیم کرد تا با بررسی و نقد اطلاعات متون فوق و پژوهش های جدید، تصویری روشن تر از واپسین بازماندگان ساسانیان در تخارستان و چین و ژاپن ارائه کنیم.

تأثیر میان رودان بر ساختار نهادهای سیاسی و فرهنگی شاهنشاهی هخامنشی امری نیست که بتوان از آن چشم پوشید. یکی از جنبه هایی که این تأثیرات در آن نمود یافته است، ایدئولوژی شاهی هخامنشیان است. نبشته های شاهی، یکی از موثق ترین منابع برای بررسی ایدئولوژی شاهی می باشند. در این راستا، حضور نفرین به عنوان یک بن مایه فرهنگی و نیز یکی از عناصر موجود در نبشته های مزبور، به خوبی نشان از یک سنت پیوسته فرهنگی و ادبی می دهد که به مدت دو هزاره، از مرحله سوم دوره ی دودمان های آغازین در سومر باستان تا پایان حیات سیاسی میان رودان در نبشته های شاهی به کار می رفت. پس از فتح میان رودان توسط هخامنشیان، نفرین نیز به همراه سایر بن مایه های سیاسی و فرهنگی توسط آن ها برای نشان دادن مفاهیم مربوط به قدرت، به کار گرفته شد. پژوهش حاضر بر آن است تا با بررسی مفهوم، گستره و انواع نفرین در خاور نزدیک باستان، سیر تحولات نفرین در نبشته های شاهی میان رودان، تداوم و تحول بن مایه مذکور در نبشته های پارسی باستان و سرانجام کارکردهای آن در نبشته های شاهی میان رودانی و هخامنشی نشان داده شوند.

در دولت های نخستین، مهم ترین جنبة مشروعیت شاهان، تقدس نهاد شاهی بود که از شاه یک میانجی میان آسمان و زمین می ساخت. این تقدس عموماً به دو گونه کسب می شد: در گونة نخست، شاهان تجلی خدایان یا از تبار ایشان تلقی می شدند و یا به عنوان یکی از خدایان پرستیده می شدند(شاهی آسمانی). در گونة دوم شاهان هرچند مدعی اشکال پیشین الوهیت نبودند اما خود را برگزیدة خدایان و نمایندة آنان بر روی زمین قلمداد می کردند. (شاهی مقدس). چنین به نظر می رسد که در آغاز تشکیل دولت در عیلام در میانة هزارة سوم پیش از میلاد، نوعی از شاهی مقدس در آن سرزمین رواج داشته است که نمونة مشابه آن در فرهنگ معاصر میان رودانی آن نیز دیده می شود. در دوران کهن تاریخ عیلام (اواخر هزاره سوم) تحت تأثیر ایدئولوژی سلطنتی میان رودانی که با سلطة دودمان اَکَد در عیلام رواج یافته بود، برخی شاهان عیلامی تلاش نمودند تا به شیوة دودمان اَکَد خود را مجری اوامر خدایان و برگزیدة آنان قلمداد کنند. در دوره دودمان سیماشکی نیز شواهدی از تأثیر ایدئولوژی سلطنتی معاصر میان رودانی دیده می شود چنان که بعضی فرمانروایان این دودمان تلاش کردند تا به شیوة شاهان دودمان میان رودانی اور سوم کیش پرستش شاه را برقرار نمایند؛ امری که عیلام نیز همچون میان رودان نتیجه بخش نبود. سرانجام القاب شاه در نبشته های عیلامی میانه و نو عیلامی که در آن ها از فرمانروایان با لقب خدمتگزار و محبوب خدایان یاد شده است نشان می دهند که شاهی مقدس در عیلام رواج داشته است.

بررسی کتیبة سلطنتی داریوش در بیستون (DB) به ما نشان می دهد که نام خدای بزرگ پارسیان اهوره مزدا یکی از پربسامدترین واژه های به کاررفته در کتیبه است و به همین ترتیب، وی در این کتیبه و دیگر کتیبه های هخامنشی نقشی بسیار فعال را ایفا می کند. به عبارت دیگر می توان او را خدای حامی داریوش، دودمان شاهی و از همه مهم تر خدای مشروعیت بخش سلطنت هخامنشیان قلمداد کرد. اهمیت این خدا در کتیبه ها در حالی است که وی در گل نبشته های باروی تخت جمشید برخلاف دیگر خدایان حضوری کم رنگ دارد. عموماً اطلاق چنین نقشی به اهوره مزدا از سوی محققان با زرتشتی بودن هخامنشیان و یا وام گیری آنان از متون اوستایی توجیه می شود. به رغم این توجیه، سنجش عناصر دینی کتیبه های هخامنشی و متون اوستای کهن تفاوت های بنیادینی را میان این دو نشان می دهد و بنابراین باید در جستجوی خاستگاهی دیگر برای اهمیت اهوره مزدا در این کتیبه ها بود. مقالة حاضر با بررسی مجدد متون معاصر با هخامنشیان که حاوی اطلاعاتی در خصوص دین پارسی هستند در تلاش است تا خاستگاه اهوره مزدای دین پارسی و دلایل اعتلای وی در کتیبه های سلطنتی را نشان دهد. بررسی و مقایسة کتیبه های هخامنشی، متون کهن هندوایرانی و دیگر منابع نشان می دهد که پرستش اهوره مزدا احتمالاً گونه ای پیش زرتشتی از مزداپرستی است که در آن اهوره مزدا تنها به عنوان خدای آسمان پرستیده می شد. درواقع، اعتلای اهوره مزدا و برکشیده شدن وی که نخستین بار در کتیبة بیستون قابل مشاهده است توسط داریوش برای مقابله با بحران مشروعیت سلطنت خود انجام شد تا داریوش بتواند سلطنت خود را –در غیاب حق جانشینی موروثی- گزینش آسمانی نشان دهد. گذشته از آن، به نظر می رسد که چنین تصویری از اهوره مزدا با الگوبرداری از مضامین سیاسی میان رودانی اتخاذ شده است که چنین رویکردی در آن قدمتی دیرینه داشت.

شکل گیری دولت ماد میان پایان سدة هشتم تا پایان سدة هفتم ق.م. یکی از مسائل مناقشه برانگیز مطالعات خاور نزدیک باستان در چند دهة اخیر بوده است. مناقشة اصلی، پیرامون اعتبار منابع کلاسیک، به ویژه «گفتار مادی» هرودوت در بازسازی تاریخ ماد است که امروزه در بازنگری روند شکل گیری دولت در ماد، به دلیل عدم تطابق ظاهری آن با منابع خط میخی معاصر با دورة ماد زیر سؤال رفته است. در مقالة حاضر با بازنگری گفتار مادی و به ویژه روایت بنیان گذاری پادشاهی ماد، تلاش شده است تا اعتبار این روایت در بازسازی تاریخ ماد از نو مورد ارزیابی قرار گیرد. به نظر می رسد اگرچه هرودوت از منابع شفاهی برای نگارش گفتار مادی در کتاب «تواریخ» خود بهره جسته است اما برخلاف انتقادات برخی پژوهشگران، این روایت هرودوت به هیچ روی بر پایة عناصر حماسی شکل نگرفته است. همچنین ناهمسانی «گفتار مادی» هرودوت با منابع خط میخی در برخی موارد ظاهری و در موارد دیگر صرفاً به دلیل تفاوت در رویکرد هرودوت و سالنامه های شاهی میان رودانی نسبت به مادها است.

جایگاه فرمانروا در ساختار سیاسی چین از مهمترین ارکان اندیشه سیاسی در چین باستان به شمار میرود.  چینیان باستان از دیرباز فرمانروا را «پسر آسمان» (به چینی tiānzǐ) می نامیدند و خاستگاهی نیمه الهی برای مقام وی قائل بودند. بر این اساس می توان نهاد امپراتوری در چین باستان را نوعی «پادشاهی مقدس» تلقی کرد. قدمت استفاده از لقب «پسر آسمان» به استقرار دومین دولت تاریخی چین باستان یعنی دوره دودمان جو (۱۰۴۶-۲۵۶ ق.م.) می رسد و تا سده بیستم میلادی و واژگونی نظام امپراتوری همچنان یکی از مهم ترین القاب امپراتور در حوزه سیاسی چین باقی ماند. با این حال، خاستگاه این نهاد به ندرت محل توجه پژوهشگران بوده است. از آنجا که این لقب در دوره نخستین دودمان تاریخی چین یعنی شانگ ( حدود ۱۶۰۰-۱۰۴۶ ق.م.) مشاهده نمی شود، خاستگاه و نحوه شکل گیری آن به خوبی مشخص نیست و عموماً فرض شده است که برساخته دودمان جو برای مقاصد مشروعیت بخشانه بوده است. برخی پژوهشگران نیز پیشنهاد کرده اند این باور ریشه در میراث مشترک میان مردم چین باستان با بیابان گردان آلتایی یا اقوام تبتی-برمه ای دارد. مقاله حاضر با تحلیل روایات اساطیری اقوام سکایی در متون کلاسیک و نیز شواهد خط میخی بر آن است تا نشان دهد که پیش از دودمان جو، می توان ردپای لقبی مشابه آن را به صورت «پسر خدا/ آسمان» در میان بیابان گردان ایرانی استپ های جنوب روسیه و آسیای مرکزی (سکاها) و و آریایی های مهاجر به آسیای غربی در هزاره دوم ق.م. مشاهده کرد. بنابراین لقب چینی «پسر آسمان» در حقیقت وام گرفته شده از لقب «پسر خدا/آسمان» آغازین ایرانیان است که احتمالاً نیاکان دودمان جو به واسطه مجاورت با بیابان گردان غرب چین از طریق آسیای مرکزی اخذ کرده اند.