عبدالرسول وطن دوست

پیش از سال های دهه 40 شمسی، فعالیت های انجام شده در حوزه حفاظت از نقاشی های دیواری در ایران، با مبانی نوین مرمت مطرح شده توسط هیئت متخصصان ایتالیایی (ایزمئو)1 در سال های پس از این دهه، منطبق نبوده است. ""اگر چه ریختن و یا تیشه ای کردن نقاشی های دیواری آسیب دیده و کشیدن گچ روی آنها توسط نقاشان، که در دوره های مختلف و با هدف بازسازی نقاشی انجام شده، نوعی رویکرد حفاظتی محسوب می شود، اما شیوه ای است که از طریق بازسازی و نوسازی نقاشی ها، بدون حفظ اصالت اثر و متمایز با نوع عملکرد در سال های آغاز مرمت علمی و نوین صورت پذیرفته است. نمونه های بسیاری از نقاشی های دیواری به ویژه در آثار شاخص (اصفهان، شیراز و ...) مشاهده می شوند که به صورت چند لایه روی هم اجرا شده اند. آثاری که توسط استادان مطرح همچون «مصوّرالملکی»، «جواد رستم شیرازی» و ... در آن دوران بازسازی شده اند.""2 اهداف این پژوهش، پس از بررسی پیشینة تحقیقات در این حوزه و آگاهی از عدم وجود مستندات و پژوهش های منسجم مربوط به این روند در سال های قبل از دهه 40 ش. و نیز با نگاه به ضرورت شناخت این مستندات به منظور پیشبرد اهداف حوزه مرمت و پاسخگویی به پرسش ها و ابهامات موجود در این زمینه تعریف شده است. موضوعاتی که نگارنده را بر آن داشت تا در این مجال، با نگاهی کوتاه به شناخت روش ها و دلایل کاربرد آنها، نوع دیدگاه و روند مرمت سنتی قبل از این دهه را مورد کاوش قرار دهد. با عنایت به موارد اشاره شده و نیز معنای واژگان حفاظت و مرمت در سال های پس از دهه 40 ش. تا کنون، مهم ترین پرسش این است که، آیا می توان نحوه عملکرد در خصوص نگهداری نقاشی های دیواری تا قبل از دهه مذکور را حفاظت و مرمت دانست؟

هدف: این مقاله با هدف بررسی ویژگی های مرمّت سنّتی و نوین انجام شده است، آنچه امروزه به عنوان مرمّت سنّتی آثار کاغذی مطرح می شود و آن را از مرمّت نوین متمایز می سازد استفاده از نوع چسب و روش مرمّتی است. رویکرد مرمّتگران و صحافان سنّتی این است که به شایستگی قسمت های کمبود آثار را همان گونه که قبلاَ وجود داشته، دوباره سازی نمایند. به نظر می آید این رویکرد از منظر مبانی اجرایی در تکمیل عملیات مرمّتی نظیر ساخت و ساز یا چگونگی جبران کمبودهای اثر در تعارض با بینش های نوین مرمّتی قرار دارد. روش پژوهش: روش پژوهش در این تحقیق ، میدانی و شیوه دستیابی به اطلاعات منابع کتابخانه ای می باشد. نتایج پژوهش: این بررسی ها نشان می دهد که چون روش متن و حاشیه به نوعی دخالت در اثر محسوب می شود، تا اندازه ای محدود شده و مرمّت نوین، جایگزین آن گردیده است؛ البته هنوز می توان چسب سریش را یکی از بهترین چسب های مورد استفاده در مرمّت آثار کاغذی دانست؛ زیرا بعد از گذشت سده ها همواره خاصیت خود را حفظ کرده است. با این حال مشکل این چسب، رنگ زرد آن است که بنا به گفتة استادان فن، به شرط آنکه خوب عمل آید، هنوز بهترین کاربرد را در این هنر دارد.

این که پژوهشکده ی حفاظت و مرمّت آثار تاریخی-فرهنگی توانسته است اجازه ی چاپ و انتشار تعدادی مجلّه ی علمی، از جمله این نشریه ی وزین دانش حفاظت و مرمّت، را دریافت کرده و به انتشار آن نیز دست یابد، خبر بسیار فرخنده ای است که لازم است جامعه ی مرمّتگران کشور آن را به فال نیک گرفته و ضمن مشارکت فعّال و پیوسته در آن، ʺخانه ی مرمتگران کشورʺ را بیش از پیش ʺخانه ی خودʺ، بدانند. ولی برای آن که بتوان راه و رسم چنین جریده ای را با عنایت به نیازهای جاری کشور، وظایف و مسئولیّت های پژوهشکده، و نیز نظام پژوهشی، آموزشی و اجرایی کشورمان در حوزه ی حفاظت و مرمّت آثار تاریخی-فرهنگی، تبیین و توصیه نمود لازم است ابتدا به دیروز نگاه کرد، بعد در باره ی وضعیّت امروز اندیشه نمود، سپس فردا را دید، و سرِآخر تلاش کرد تا راه مجلّه چنان طرّاحی شود تا ضمن آن که مسئولیّت خود نسبت به مردم، و به ویژه جامعه ی فرهنگی کشور را انجام می دهد، حرکتی پویا، بادوام، ملّی، و پاسخگو نیز داشته باشد. حفاظتگران و مرمّتگران میراث فرهنگی کشور، که به واقع می توان آنها را طبیبان امور فرهنگی کشور دانست، بیش از پیش تشنه ی گفت و گوهای سازنده با یکدیگر در داخل کشور، و با همقطاران خود در بیرون از کشور، هستند و هر چه تعداد مجلّات علمی در این حوزه بیشتر شود، دست یابی به مقصود نهایی، یعنی نگاهداری میراث فرهنگی و معرّفی درست و به کمال آن، امکان یافتنی تر خواهد شد. به بیان دیگر برای آن که بتوان آینده ی پژوهشکده و در نتیجه آینده و شیوه ی کاری نشریّات منتشره از سوی این نهاد مهم را براساس نیازها و اولویّت های میراث فرهنگی کشور و سپس دیدگاه پالایش یافته ی ملّی و جهانی پیرامون امر حفاظت، نگاهداری و مرمّت آثار فرهنگی تعریف و تبیین نمود، لازم است به گذشته و حال اندیشید و بعد توانی دوچندان یافت و به افق های پیشِ رو نظاره کرد؛ دُرُست همان گونه که کوه نوردی تجربه اندوخته در میانه ی راه صعود می ایستد و به راهی می نگرد که تا آن زمان پیموده است، بعد حال خود را می بیند، و سرِآخر، با توانی که از نگاه به گذشته بازیافته است، ادامه ی مسیر می دهد.