محمد حاجی تقی

هویت ایرانی مفهومی سیال، چند وجهی ، پیچیده و برساخته شده طی دوران بس طولانی تاریخ ایران است که ریشه در مفاهیم و منابعی چون دین، تاریخ، سرزمین، زبان،آداب ،رسوم، جشن ها و اندیشه ایران شهری دارد. این محتوای اصیل با حمله اعراب و از هم گسیختگی یکپارچگی ساختار سیاسی کشور، دچار تغییراتی گردید و به رغم فترت و محاقی کوتاه مدت در اشکال جدیدی بازتولید و برساخته گردید. تهاجم مغولان و انقراض خلافت عباسی، به طور ناخواسته سبب احیای هویت سیاسی ایران با برخی ملحقاتش تحت لوای حاکمیتی مغولان گردید و فرصتی ذیقیمت در اختیار متفکران ایرانی همانند وصاف شیرازی گذاشت تا برخی از مصادیق و معیارهای هویت ایرانی همچون اندیشه شاهی آرمانی، عدالت، ایرانیت را مجدداً طرح، بازتولید و سامان دهند. بنابراین پژوهش حاضر به روش تاریخی و با رویکرد توصیفی- تحلیلی در صدد است مصادیق هویت ایرانی را از تاریخ وصاف استخراج نموده و آنها را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. در این راستا سؤال نقش مؤلف اثر در احیای هویت ایرانی با توجه به وضعیت شغلی و زمانه وی در اثرش چگونه انعکاس یافته است؟ با طرح فرضیه: وصاف با آگاهی از مؤلفه های هویت ایرانی و رابطه نزدیک با بنام ترین وزرای ایلخانان و همچنین با استفاده از موقیعیت اسلام پذیری ایلخانان مغول از غازان خان به بعد تلاش نمود تا همچون مورخان پیش از خود چون خواجه رشیدالدین فضل الله و جوینی مؤلفه های هویت ایرانی را در اثر خود احیا نماید؛ مورد تحلیل و ارزیابی قرار می گیرد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که وصاف در اثر خود مفاهیم و مصادیق هویت ایرانی را مطرح نموده تا در راستای حفظ، انتقال و استحکام آن در جامعه ایرانی تأثیری بسزا داشته باشد.

هدف: بازشناسی یکی از آثار فاخر اسلامی در موضوع سیره نبوی و بررسی دلالت های متنی آن و به دست آوردن اطلاعات مستند درباره یکی از خاندان های علمی و مذهبی اثرگذار در حوزه فرهنگ و تمدن اسلام و ایران. روش پژوهش: این مقاله به شیوه تبیین تاریخی و مقابله و مداقه در متن، به معرفی و معناشناسی سیره عفیفی می پردازد. روش این پژوهش در گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای؛ در معرفی کازرونی و عفیفی و آثارشان، توصیفی؛ و در بررسی روش شناسی سیره ایشان، تحلیلی است. یافته ها: عفیفی در این اثر به روش محدثان، اخبار را گزینش کرده اما، به شیوه مورخان به بازسازی داستانی سیره پرداخته است. او برخلاف سیره نگاران سلف خود تلاش کرده است در حد مقدور سیره را از مسانید و صحاح بنگارد. به نظر می رسد عفیفی در پی بازآفرینی سنت به مقصود ارائه تصویر و راهِ راست دینی بوده است تا از تشتّت مذهبی و سیاسی که جامعه ایرانی در قرن هشتم دچار آن شده بود بکاهد و آن را در گفتمان غالب تسنن شیعه گرا که میراث صوفیان کبروی بود بازآفرینی کند. علاوه بر کثرت استنساخ و ترجمه، تا عصر حاضر، عالمان شیعی و سنی در آثار خودشان بسیار به این کتاب استناد کرده اند که نشان از مقبولیت و تأثیر عمیق اندیشه های وحدت گرای عفیفی در جوامع شیعی و سنی دارد. نتیجه گیری: سیره عفیفی تحریری نو از المنتقی و یکی از مهمترین آثار در تاریخ سیره نگاری به زبان فارسی است که میراثی گرانسنگ از اخبار سیره نبوی به ویژه از آثاری که امروزه به آن دسترسی نداریم عرضه می دارد. کثرت نسخ و ترجمه های این اثر به زبان های دیگر نشان از دامنه نفوذ و اعتبار این اثر در قرون هشتم و نهم دارد. این سیره که از منظر روش شناسی به سیاق آثار سیره نگاری ابن اسحاق و ابن هشام نوشته شده است اثری بدیع به زبان فارسی فصیح و روان است که باز تولیدی از سیره در گفتمان صوفی- شیعی ارائه داده است. این اثر سومین کتاب سیره در زبان فارسی است که در جایگاه یک متن تاریخی با رویک رد تعلیمی از یک محدّث و دانشمند اهل سنت و یکی از آثار برج ای مانده از تاریخ میانه و عصر آل مظفر، دارای اهمیت فراوان و ارزش کلامی و زبانی بسیار است.

مکتب حدیثی کوفه به مثابه نخستین و معتبرترین مکتب حدیثی امامیه، در تکوین مکاتب حدیثی بعدی امامیه نقش بنیادین داشته است. در اواخر قرن اول هجری، کوچ یکی از طوایف شیعی کوفه به نام اشعریان به قم موجبات پیدایش مکتبی حدیثی در این شهر را فراهم کرد. پیوستگی های اشعریان مهاجر، به مکتب حدیثی کوفه در قرون سوم و چهارم شالوده مکتبی حدیثی پویا و تأثیرگذار را در قم شکل داد. این پیوستگی در قالب رحله های علمی و تبادل حدیث و آثار حدیثی امامیه، عموماً از محدثان کوفی به محدثان اشعری انتقال یافت. مکتب قم در قرون سوم و چهارم به واسطه این ارتباط وثیق با مکتب کوفه به مثابه عمده ترین حوزه علمی امامیه شناخته می شد؛ به گونه ای که توانست با اعتبار خود، سهم مهمی در احادیث مجامیع اصلی امامیه داشته باشد. این سهم غالباً به شکل نگارش آثار حدیثی در این دوره پدیدار شد که مبنای نگارش مجامیع حدیثی امامیه به ویژه کافی و من لایحضره الفقیه در نسل های متأخر این مکتب شد.

خاندان های شیعی در حفظ و گسترش معارف و آموزه های تشیع در تاریخ فکری این مذهب نقشی اساسی ایفا کرده اند. در تبیین این نظریه می توان آل طاووس را به عنوان یک نمونه ی عینی مطرح کرد. این دودمان از سلاله ی سادات بود که در قرن هفتم هجری قمری، خدمات ارزشمندی را به جوامع شیعی ارائه داد. آل طاووس از خانواده های پر نفوذ در آن دوره بودند که منصب نقابت را به شکل موروثی در میان خود داشتند و از این طریق منشأ خدمات سیاسی و اجتماعی سرنوشت سازی برای شیعیان شدند. برجسته ترین چهره ی این خاندان، ابن طاووس است که در سیره ی سیاسی، اخلاقی، عرفانی و تدوین آثار دعایی، تحولی جریان ساز در مکاتب فقهی- حدیثی شیعه به وجود آورد و در فرهنگ شیعی عصر صفوی و به ویژه در جریان اخباری مقبولیتی در خور یافت. برادر وی، احمد بن طاووس با تبویب حدیث و ایده های نو در رجال و درایه، به همراه فرزندش عبدالکریم، موجبات رشد مکتب اصولیان را تا حد قابل توجهی فراهم آورد. آثار متعددی از این خاندان در زمینه های فقه و حدیث، تاریخ و تراجم، مناقب نگاری، اخلاق، تفسیر، رجال و درایه موجود است که بر اعتبار جایگاه علمی آن ها در نزد عالمان شیعه و تأثیرگذاری در مکاتب فکری شیعه می افزاید. تکاپوهای علمی این خاندان در زمینه ی نشر و تدوین آثار ارزنده ی علمی که از عصر یورش مغولان آغاز شده بود و تا دوره ی صفویه را در برمی گرفت زمینه های رشد مشرب فکری تشیع را فراهم آورده است. این مقاله می کوشد تا تأثیر این خاندان را در بالندگی مکتب فکری شیعیان، بر پایه ی روش تحقیق تاریخی، بررسی و بیان کند.

قرآن کریم بر نقل قصه و بیان سرگذشت انبیاء و امم گذشته بسیار تاکید می کند. بهره وری از این ظرفیت خصوصا در تالیف و تحلیل حوادث تاریخی از جمله در قیام امام حسین(ع) امری لازم و ضروری است. ملا حسین کاشفی از معدود افرادی است که هنگام بیان وقایع قیام امام حسین(ع) از آیات بسیاری بهره جسته و در این باره بسیار ماهرانه و با ظرافت بسیار خاصی، ضمن استناد به آیاتی از قرآن، درصدد تحلیل و بررسی قیام عاشورا برآمده بود. شاید بتوان ادعا کرد در میان مقتل نویسان، کسی به اندازه کاشفی - که از علمای اهل سنت است- اینگونه به مقتل نگاری روی نیاورده و در مواردی هنگام تطبیق و بیان شان نزول آیات، دیدگاهی را برگزیده که مطابق دیدگاه شیعیان است. نوشته حاضر به کیفیت و روش کاشفی در بررسی و تحلیل وقایع عاشورا با استناد به آیات پرداخته و در پی پاسخ به چرایی و چگونگی استناد کاشفی به آیات است. در پرتو بررسی که صورت گرفت این نتیجه بدست آمد که انتخاب نوع آیات و تحلیل و بررسی که کاشفی در مورد آیات انجام داده، به نوعی بازگو کننده ی افکار و اعتقادات درونی کاشفی در مورد مشروعیت بخشی به خلافت خلفای سه گانه، عدم مشروعیت بخشی و طعنه زدن به حکومت بنی امیه و لزوم احترام و اکرام اهل بیت(ع) است و هدف کاشفی از ضمیمه کردن آیات به گزارش های تاریخی، تفسیر، توضیح و تایید یا نقد و بررسی یک گزارش است.

مسئله شهادت ائمه اطهار علیهم السلام از مسائل بحث برانگیز در بین تاریخ نگاران و محدثان بوده است. اهمیت این مسئله به تأثیر آن در میزان نقش آفرینی های اجتماعی و سیاسیِ امامان شیعه برمی گردد. بررسیِ جریان شناسانه نگاه علمای شیعه به شهادت ائمه معصوم علیهم السلام نشان می دهد که مکتب حدیثی قم (شیخ صدوق) شهادت ائمه علیهم السلام را فراتر از یک خبر تاریخی، در شمار یکی از باورهای اعتقادی می داند (که ردّ آن معادل کفر است). اما مکتب عقلی بغداد (شیخ مفید) شهادت ائمه علیهم السلام را به عنوان یک خبر تاریخی (مثل دیگر اخبار) می داند که ارتباطی با عقاید شیعی ندارد (که تأیید و ردّ آن، تأثیری در ایمان و کفر داشته باشد). بنابراین، گزارش های شهادت برخی ائمه علیهم السلام را تأیید و بقیه را محل تردید می دانند. تاریخ نگاران شیعی بعد از شیخ مفید، تأثیرهایی از هر دو مکتب پذیرفته اند. برایند این اثرپذیری ها نشان می دهد که بیشتر تاریخ نگاران شیعه شهادت همه ائمه علیهم السلام را پذیرفته اند، اما آن را به عنوان یک باور اعتقادی قلمداد نمی کنند.

«المنتقی فی سیره المصطفی صلی علی الله و آله» یا «مولود المصطفیصلی علی الله و آله» یکی از کتاب های مفصّل در سیره نبوی است که محمد بن مسعود کازرونی (د 758 ق) از سیره نگاران و محدّثان برجسته سده هشتم هجری، آن را به رشته تحریر درآورده است. او پس از رواج سیره های التقاطی و نامعتبر در سده هفت و هشت، کوشیده است با استفاده از منابع اصلی و قدیمی، یک دوره کامل و مهذَّب از تاریخ و زندگی پیامبر اسلام صلی علی الله و آله را بنگارد. کازرونی این اثر را در سال 752 ق در شیراز به پایان رسانده است. باوجود اهمیت سیره کازرونی در زمان تألیف و تا چند قرن بعد، اما در متون متأخّر کم تر بدان پرداخته شده است. شاید یکی از دلایل آن، عدم شناخت کافی نسبت به این اثر و نویسنده دانشمند آن باشد. این مقاله در صدد است ضمن معرفی کازرونی و خاندان علمی او، به معرفی آثار علمی و به طور خاص سیره جامعِ وی که به زبان عربی نگاشته و به زبان های دیگر ترجمه شده است بپردازد. ویژگی های کتاب «المنتقی» و هدف کازرونی از تألیف آن را بیان کند و برای نخستین بار با بررسی علمی از طریق نسخه های نزدیک به زمان مؤلف و به استناد متن کتاب و سایر کتاب های هم عصر، به ابهام های موجود درباره ی عنوان اصلی و عناوین دیگر کتاب و نیز سال تألیف آن پاسخ دهد.