تجلّی خط «مُحَقَّق» بر خطوط «ریحان» و «ثلث» در کتابت قرآن کریم (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

درآغاز قرن سوم هجری، به خاطر پیچیدگی اَشکال و قرائت خط کوفی، خطوطی تازه رشدی ناگهانی یافتند. این خط ها که از منشأ مشترکی برخاسته بودند به اقلام ِستّه (قلم های شش گانه) معروف شدند که عبارت اند از: «مُحَقَّق، ریحان، ثلث، نَسخ، تُوقیع، رقاع». روایات گوناگونی در تقدُّم و تأخُّر این خطوط وجود دارد امّا به هر جهت این اقلام پایه و اساس خط و خوشنویسی اسلامی را مُهیّا کردند و تا ابداع خطوط «تعلیق»، «نستعلیق» و «شکسته نستعلیق»، که به دست ایرانی ها و در فاصله قرن هفتم تا یازدهم هجری صورت گرفت، هرچه گذشت و هرآنچه خلق و نگاشته شد در همین حدود کلی قلم های شش گانه صورت پذیرفت، امّا سر منشأ همه این قلم های شش گانه «خط مُحقَّق» است که به خاطر شکوه و عظمت، اندام درشت، فاصله های منظم، یکدست و ساده بودن به این نام شناخته شده است. در این خط هر حرف شکل ثابت و معیّنی دارد و با حروف دیگر اشتباه نمی شود. همچنین کلمات متداخل نوشته نمی شود. بدین جهت خطی است واضح و روشن. خط ریحان با فاصله یک قرن بعد و شبیه خط مُحقَّق پدید آمد به نحوی که آن را «باریکِ مُحقَّق» نام نهادند. در این خط همانند خط مُحقَّق خصوصیاتی از «خط ثلث» را نیز می توان یافت. خط مُحقَّق و ریحان در نظر اوّل شبیه خط ثلث هستند، امّا براثر دقّت تفاوت های واضحی در شکل حروف آن ها دیده می شود. این دو خط تا قرن یازدهم هجری برای کتابت قرآن کریم در ایران و سایر کشورهای اسلامی رواج داشته و به خاطر خوانا بودن یکی از موجبات به کار رفتن این خط بوده است. در این پژوهش آثار خوشنویسی خط مُحَقَّق، ریحان، و ثلث در کتابت قرآن کریم بررسی و به جنبه های تفاوت ها و تشابهات سه خط مُحقَّق، ریحان و ثلث و برتری (تجلّی) خط مُحقَّق، هدف اصلی مقاله پیش روست و پرسش های آن به ترتیب زیر است: 1- ویژگی اصلی خط مُحَقَّق چگونه است؟ 2- عامل تأثیر و تجلّی خط مُحقَّق بر دو خط ریحان و ثلث چیست؟ روش تحقیق بر اساس تاریخی– توصیفی و مبنای گردآوری کتابخانه ای و مشاهدات میدانی بررسی شده است و دستاورد حاصل از این تحقیق نمایانگر تأثیر خط مُحقَّق بر دو خط ریحان و ثلث و مهجوریت خط مُحقَّق برای ادامه تحقیق و اصلاح اسناد مکتوب است. نتیجه اینکه خط محقق مستقیماً از خط کوفی ایرانی گرفته شده است و در درجه اعتبار بعد از خط کوفی است و هیکل و اندام و صورت ظاهری حروف خط ریحان و ثلث (چه در مفردات و چه در ترکیب) تحت تأثیر تنگاتنگ و همنشین خط محقق قرار دارد و به همین لحاظ خط محقق درکتابت قرآن کریم بر دو خط ریحان و ثلث تجلی نموده است.