اوراق خیریه در ترازوى فقه

مقدمه
در متون دینى از عناوینى همچون صدقه، انفاق، وقف، ایثار مالى و برآوردن نیاز برادر دینى، زیاد به کار رفته است و مؤمنان به طور گسترده و با تاکیدات زیاد به انجام این امور ترغیب شده‏اند . از ویژگى‏هاى مهم نظام اقتصادى مبتنى بر دین، اخلاقى بودن آن است و رفتارهاى آخرت‏گرایانه بدون توجه به منافع مادى، به شکل‏هاى گوناگون ترسیم مى‏گردد . اگر در نظام‏هاى متعارف، اصل بیشینه کردن سود، محور تصمیمات انسان اقتصادى است، اصل حاکم بر رفتار انسان مؤمن جلب حداکثر رضایت الهى است . محوربودن این اصل، زمینه تحقق رفتارهاى دینى مثل وقف، انفاق و غیر آن را فراهم مى‏سازد که آثار آن در جوامع اسلامى به وفور مشهود است . با مدیریت و جهت‏دهى صحیح در بعد توزیع، تولید و مصرف، این آثار نمود بیش‏ترى خواهند یافت . امروزه گسترش تکنولوژى و شیوه‏هاى نوین استفاده از اموال کوچک، موجب شده با انتشار اوراق خیریه، کمک‏هاى افراد جمع‏آورى و در موارد مفید صرف شود . براى جلوگیرى از سوء استفاده و انحراف از راه‏هاى صحیح جمع‏آورى کمک‏هاى مردمى و مبتلا شدن به امورى که از نظر شرع حرام و باطل است، در این مقاله بعد از بیان آثار اقتصادى و شرایط کلى حاکم بر انتشار اوراق خیریه به بررسى اوراق مختلفى مى‏پردازیم که هم اکنون در جامعه ما رواج دارد .
آثار اقتصادى اوراق خیریه
انتشار اوراق خیریه مى‏تواند شکل جدیدى از تحقق صدقه و انفاق و ایثار مالى باشد . امروزه با گسترش جوامع، لزوم گردآورى صدقات کوچک براى انجام‏طرح‏هاى بزرگ چشمگیر شده است; زیرا بسیارى از افراد مشتاق به انجام امور خیریه، یا از موارد مصرف آن اطلاع کافى ندارند یا اموال را در امورى صرف مى‏کنند که ضرورت چندانى ندارد .
به طور کلى آثار انتشار این اوراق را مى‏توان در موارد زیر خلاصه کرد:
1- جلب و جذب کمک‏هاى مردم: انتشار این اوراق انگیزه مناسب براى افراد را ایجاد مى‏کند تا در طرح‏هاى مفید و خداپسندانه شرکت کنند . امروزه تعیین برخى روزها براى کمک به مردم فقیر باعث‏شده است افراد زیادى در این امر خیر شرکت کنند، به گونه‏اى که اگر این برنامه‏ها اعلام نمى‏شد بسیارى این عمل خیر را فراموش مى‏کردند و از ثواب اعطاى چنین کمک‏هایى محروم مى‏شدند .
2- مدیریت صحیح و هدایت کمک‏ها در موارد ضرورى: هر گاه افراد معتمد و با درایت مسئولیت این کار را به عهده گیرند، لازم‏ترین و ضرورى‏ترین مصارف را تشخیص داده و کمک‏هاى مردمى را به آن امور تخصیص خواهند داد . بر حسب شرایط زمانى و مکانى، گاه ساخت مکان‏هاى ورزشى یا آموزشى ضرورى است و گاه سیر کردن فقرا و یا ساختن خانه‏هاى سیل‏زدگان و گاه تعمیر و احداث مساجد و مکان‏هاى مذهبى ضرورت مى‏یابد .
3- انجام پروژه‏هاى بزرگ با استفاده از کمک‏هاى کوچک: کمک‏هاى نقدى کوچک هرگاه با هدایت صحیح جمع‏آورى شود مى‏تواند طرح‏هاى بزرگى را تحقق بخشد; طرح‏هایى که یک یا چند نفر از انجام آن ناتوانند .
4- جذب نقدینگى مردم و هدایت آن به امور تولیدى و خدماتى: از جمله اهداف سیاست پولى، جهت‏دهى نقدینگى کشور به امور تولیدى و خدماتى لازم براى تقویت‏بنیه اقتصادى و پول ملى است . مؤسسات خیریه مى‏توانند کمک‏هاى ریز و درشت مردم را جمع کرده و به دست نیازمندانى که سرمایه لازم براى فعالیت اقتصادى ندارند، برسانند . در این صورت علاوه بر تامین زندگى گروهى از مردم، بنیه اقتصادى کشور نیز بالا رفته، پول ملى تقویت مى‏شود .
5- سامان‏دهى امر توزیع درآمدها و رفع فقر: وجود نیازمندان در جامعه و عدم برخوردارى از تقاضاى مؤثر، عاملى در بحران اقتصادى است . ایجاد تقاضاى مؤثر براى آن‏ها و بهبود توزیع درآمدها سبب رفع فقر و حرکتى در جهت فروش کالاهاى تولید شده، است .
6- بهبود رشد اقتصادى در پرتو رشد تولید و افزایش تقاضاى مؤثر: با تحقق هدف چهارم و پنجم از یک سو فعالیت‏هاى مفید و مولدى شکل مى‏گیرد و از طرف دیگر، بخشى از افراد که توان تقاضا نداشتند متمکن شده وارد بازار مى‏گردند و این دو ست‏به‏دست هم داده اقتصاد را از رکود در آورده و یا بر رونق آن مى‏افزایند .
اصول کلى حاکم بر انتشار اوراق خیرخواهانه
براى بهره‏گیرى بیش‏تر از انتشار اوراق خیریه و صحت عمل آن و تامین اهداف اخلاقى و اقتصادى اسلام، انتشار اوراق مذکور باید اصول زیر را تامین کند:
1- حفظ انگیزه‏هاى دینى و معنوى: طبق آموزه‏هاى دینى، انسان در صورتى از ثواب اخروى برخوردار است که عمل را با انگیزه و نیت‏خالص انجام دهد . کمک مالى هرگاه براى خدا و «فى سبیل‏الله‏» باشد و در پى آن آزار نباشد، انفاقى قلمداد مى‏شود . که بیش از هفتصد برابر نتیجه مى‏دهد و گرنه همچون پرداخت ریاکارانه باطل و بى‏ارزش خواهد بود، (1) چنان‏که در میدان جنگ هم اگر کسى به نیت کسب غنیمت وارد معرکه شود و کشته گردد، شهید نیست و اجرى ندارد . بنابراین، در صورتى جمع‏آورى کمک‏هاى مردمى ارزش دینى دارد که نیت مردم صحیح باشد و کمک‏هاى مالى خود را به عشق جایزه عطا ننمایند . تغییر نیت نه فقط باعث محروم شدن از ثواب اخروى مى‏گردد بلکه چه‏بسا باعث‏بطلان و حرمت جمع‏آورى مبالغ مذکور شود و تصرف در آن را دچار اشکال شرعى کند .
2- جلوگیرى از شمول عناوین محرم بر انتشار اوراق: در انتشار اوراق و مراحل اجرایى جمع‏آورى مبالغ و صرف آن مى‏بایست مراقبت جدى صورت گیرد تا مبادا با عناوین محرم مثل ربا، قمار، اسراف و تبذیر، اکل مال به باطل آمیخته گردد . در غیر این صورت ابزارهاى دینى برخلاف اهداف خود در جهت گسترش فساد و اقتصاد ربوى عمل خواهد کرد .
3- حفظ قصد و رضایت واقعى افراد و اجتناب از اعمال صورى و ظاهرى: درطراحى اوراق مذکور بایستى روابط حقوقى را چنان روشن و گویا کرد که شرکت‏کنندگان با رضایت کامل و آگاهى تمام اقدام به مشارکت کرده از انجام هر نوع عملیات صورى و ظاهرى اجتناب کنند .
4- مراقبت‏بر مصرف صحیح اموال در موارد اعلام شده: متصدیان جمع‏آورى مى‏بایست اموال را در راه‏هاى اعلام شده صرف کنند تا اعتماد عمومى را خدشه‏دار نسازند . براى این منظور لازم است از یک سو از افرادى که وجهه مقبولى بین افراد دارند استفاده کرد و از سوى دیگر با نظارت و کنترل‏هاى منظم، از انحراف و سوء استفاده جلوگیرى نمود .
5- تناسب جایزه‏هاى تشویقى با کارهاى خیریه: جایزه‏ها باید به گونه‏اى باشد که به نیت‏خیر افراد ضربه نزند و به‏گونه‏اى نگردد که افراد زیادى به امید کسب جایزه وارد میدان انفاق گردند . هدف جایزه تشویق بیش‏تر مردم به کار خیر است، نه آن که انگیزه آن‏ها را براى رسیدن به مال زیاد، شدت بخشد . عمل اگر با تقوا همراه باشد هر چند از نظر مقدار کم جلوه کند، همچون آب زلال در زمین فرو مى‏رود و درختان با ثمر را نتیجه مى‏دهد و عمل زیاد بى‏بهره از تقوا همچون کف روى آب است، فقط جلوه ظاهرى دارد و پایدار نخواهد ماند . (2) امیر مؤمنان فرمود: عمل با تقوا هیچ‏گاه کوچک شمرده نمى‏شود، چرا که قبول مى‏گردد . (3)
6- اطلاع مردم خیر از نتیجه مصرف اموال: اطلاع و آگاهى مردم از محل مصرف وجوه جمع‏آورى شده و مشاهده برخى از آن‏ها در محیط زندگى خود و بستگان و هم‏کیشان، سبب مى‏شود مردم به شرکت در امور خیر بیش‏تر تشویق گردند .
7- مطابقت نشر اوراق با فتاواى مراجع: وجود مجتهدان مختلف که هر یک مقلدان متعددى دارند، ایجاب مى‏کند که انتشار اوراق با فتاواى افراد بیش‏ترى مطابقت داشته باشد تا امکان مشارکت‏بیش‏تر مردم متدین فراهم گردد .
انواع اوراق خیریه منتشر شده
با توجه به اصول مطرح شده برخى از انواع اوراق خیریه و مطابقت آن‏ها را با این اصول، در ذیل مى‏آوریم .
1- بلیطهاى بخت‏آزمایى: سال‏ها قبل از انقلاب، بلیطهاى بخت‏آزمایى به مبلغ معینى فروخته مى‏شد و پس از قرعه‏کشى جایزه‏هاى بزرگى به افراد برنده تعلق مى‏گرفت . جوایز زیاد عامل مهمى در خرید بلیط ارزان بود و هر کس شانس خود را مى‏آزمود . جوایزى مثل خانه‏هاى مسکونى و اتومبیل، مى‏توانست هر فردى را تحریک کند . اموال بسیارى جمع مى‏شد و اندکى از آن بین تعداد کمى به عنوان برنده تقسیم مى‏گردید . علماى مذهبى خرید و فروش آن را که با قصد برد و باخت همراه بود تحریم کردند و معامله و تصرف در اموال را باطل دانستند . (4) در واقع این خرید و فروش قمارى بود که با استفاده از روابط ریاضى و محاسبه اعداد بزرگ انجام مى‏گرفت .
2- بلیطهاى اعانه ملى: با تحریم بلیطهاى بخت‏آزمایى صاحبان این شرکت‏ها شیوه کار را تغییر دادند و براى جلب مؤمنان با تغییر نام آن به اعانه ملى اعلام کردند پول‏هاى جمع‏آورى شده صرف کمک به امور خیریه مى‏گردد و براى تشویق افراد به شرکت در آن، جوایزى را اختصاص دادند . براى جلب بیش‏تر مردم، فروشندگان بلیط را از بین افراد عاجز و نابینا انتخاب و با تبلیغات گسترده مردم را به مشارکت در امور خیر دعوت کردند . علماى مذهبى و مراجع تقلید به علت‏بى‏اعتمادى کامل به نظام حاکم این شیوه را ترفندى بیش ندانسته و چون با تغییر اسم و اعمال صورى و ظاهرى ماهیت آن تغییر نکرده بود، فتوا به حرمت و بطلان خرید و فروش بلیطهاى اعانه ملى دادند; (5) زیرا افراد به قصد برنده شدن جایزه بلیط تهیه مى‏کردند و کم‏تر کسى فکر کمک به امور خیریه را در سر داشت . امور خیریه و اعانه ملى پوشش ظاهرى براى اهداف باطل بود . در واقع این نوع خرید و فروش‏ها مصداق اکل مال به باطل است و عرف جامعه تراضى آن را معتبر نمى‏داند; چون رضایت‏شخص به خرید و فروش، مقید به بردن است، همچون رضایتى که قمارباز قبل از شروع بازى دارد، و این‏گونه تراضى عرفا و شرعا معتبر نیست .
البته چنان که افراد مختلف به قصد کمک به محرومان و ایجاد مراکز خیریه، کمک‏هاى خود را به مؤسسه یا شرکتى بدهند و مؤسسه مزبور براى تشویق افراد به شرکت در امور خیر جوایزى را براى عده‏اى به قید قرعه در نظر بگیرد، منع شرعى ندارد; اما همه وجوه جمع شده باید در مصارف واقعى و اعلام شده برسد . (6)
در واقع، در این شیوه خرید و فروش مطرح نیست، بلکه افراد کمک‏هاى خود را در اختیار مؤسسه قرار مى‏دهند و مؤسسه واسطه صرف است . مشابه آن جوایزى است که بانک‏ها براى تشویق افراد به باز کردن حساب‏هاى قرض‏الحسنه و یا افزایش موجودى انجام مى‏دهند و از نظر فقها اشکالى ندارد; (7) زیرا اعطاى جایزه بدون شرط انجام مى‏گردد و پرداخت مبلغ اضافى در قرض از طرف قرض‏گیرنده بدون شرط جایز است . (8) تحقق این امور قبل از انقلاب براى علما فقط در ذهن بود، ولى پس از انقلاب ابتدا بانک‏ها جوایزى را براى تشویق به قرض‏الحسنه قرار دادند و به تدریج‏به موارد دیگر نیز گسترش یافت .
3- برگه‏هاى مسابقات فرهنگى و هنرى: از مواردى که مؤسسه یا نهادى درصدد جمع مبالغ خیریه براى اهداف انسانى و اسلامى برمى‏آید، برگزارى مسابقات فرهنگى و هنرى است . اشخاص با تهیه برگه سؤال و تکمیل آن همراه با واریز مبلغ خاصى در آن شرکت مى‏کنند، سپس به برندگان، جوایزى از آن مبالغ جمع‏آورى شده داده مى‏شود و پس از کسر هزینه‏ها مابقى را صرف امور خیریه مى‏نمایند . در این موارد باید افراد مبلغ واریزى را براى هزینه انجام مسابقه مثل طرح سؤال و تصحیح و اضافه آن را براى کمک به امور خیریه در نظر گیرند . اگر مراد از کار خیر برگزارى مسابقه فرهنگى و افزایش سطح اطلاعات دینى و علمى افراد باشد افراد باید مبالغ واریزى را به قصد کمک به امور خیریه و گسترش فرهنگ دینى و انجام مسابقات و اعطاى جوایز به برندگان پرداخت کنند، نه آن‏که مبالغ براى شرکت در مسابقه باشد تا با قرعه‏کشى جایزه ببرد; زیرا شبیه قمار مى‏گردد و باطل است .
4- برگه‏هاى ارمغان بهزیستى: با وقوع حادثه تلخ سیل شمال، اداره بهزیستى با انتشار اوراق ویژه‏اى همگان را به مشارکت در امر بازسازى مناطق مزبور فراخواند و براى تشویق، جوایزى را به قید قرعه براى تعدادى در نظر گرفت . همکارى گسترده مردم در انجام این امر خداپسندانه باعث‏شد مؤسسات مختلف این شیوه را براى تامین مالى و اجراى پروژه‏هاى مفید در پیش گیرند . همان‏گونه که بیان شد همیارى مردمى در انجام طرح‏ها از مصادیق بارز انفاق در راه خدا و تعاون بر نیکى است و اگر با مبالغ جمع‏آورى شده، اموال با دوام خریدارى شود اگر با قصد و نیت وقف باشد وقف جمعى تلقى گردد و از این راه مى‏توان عمل وقف را گسترش داد . وقف اموال بادوام به ثروت قابل ملاحظه‏اى نیاز دارد و با جمع مبالغ کوچک هم تحقق یافتنى است . اعطاى جایزه هم اشکالى پدید نمى‏آورد، ولى باید حالت واقعى خود را داشته باشد و نیت افراد به همان صورت واقعى بماند و گرنه تصرف در اموال و جوایز اشکال شرعى پیدا مى‏کند . پول‏هایى که بدون قصد خیر پرداخت‏کننده جمع‏آورى گردد چون اعطاى آن به وجه شرعى نبوده آثار مجهول‏المالک بر آن مترتب مى‏گردد و چون صاحبان آن مشخص است (به خاطر معلوم بودن شماره اوراق) باید به افراد برگردانده شود . تصرف در جوایز هم تصرف در جوایز مسابقه‏اى است که حالت‏برد و باخت (قمار) پیدا کرده است .
در این موارد، هدف مؤسسات نباید افزایش حجم مبالغ بدون توجه به ضوابط شرعى باشد، بلکه هدف تقرب بندگان به خدا و تعاون بر تقوا و نیکى است . اعلام جوایز بزرگ مادى مثل جوایز سى میلیون تومانى نیت‏بسیارى را از قصد خیر به شرکت در مسابقه جهت‏بردن جایزه تغییر مى‏دهد . براى گسترش این طرح‏ها مى‏توان از جوایز معنوى و زیارتى بهره گرفت . نیز شایسته است اوراق کمک به طرح‏هاى مناسب هر منطقه و استان، براى افراد آن منطقه تهیه و توزیع گردد و در کنار طرح هاى ملى به طرح‏هاى منطقه‏اى هم توجه شود .
در ضمن، گسترش این امور نباید به کمک‏هاى سنتى و پر ثمر مردم در ایام ماه رمضان و محرم و . . . خلل وارد سازد و اداره، مساجد، تکایا و حسینیه‏ها و دیگر مراکز فرهنگى را با اشکال مواجه کند . هم‏چنین مى‏بایست‏سعى در کاهش هزینه‏هاى تبلیغى شود .
5- اوراق پنتاگونو: از سال 1990 در ایتالیا نوعى بازى با پول توسط شرکتى به نام پنتاگونو مطرح شد و به سرعت در ده‏ها کشور گسترش یافت که تلقى جدى از آن قمار مدرن بود . در سال‏هاى اخیر همین اوراق به صورت اوراق خیریه در کشور ما رواج یافتند و شرکت‏هاى متصدى امر در اطلاعیه‏هاى خود بیان کردند که بخشى از مبالغ جمع‏آورى شده را به امور خیریه اختصاص مى‏دهند .
در این طرح اغلب پول‏هاى جمع‏آورى شده در اختیار صاحبان شرکت و افرادى قرار مى‏گیرد که در سلسله تصاعدى شبکه قرار گرفته‏اند و شانس این را داشته‏اند که پس از آن‏ها افراد زیادى جذب شبکه شده تا مبالغ واریزى به حساب آن‏ها انتقال یابد . این اوراق انواع مختلفى دارد; یک نوع این است که فرد متقاضى برگه عضویت هشتاد دلارى را از پایگاه شرکت در اینترنت‏یا غیر آن تهیه مى‏کند که بر روى آن اسامى هفت نفر به ترتیب آمده و نام فردى که انسان برگه را از او خریده در ردیف هفتم قرار دارد . پس از خرید، متقاضى باید چهل دلار به حساب شرکت و چهل دلار به حساب نفر ردیف اول بریزد . پس از آن سه برگه براى او ارسال مى‏شود که بر روى هر کدام اسامى هفت نفر از جمله شخص متقاضى در ردیف هفتم نوشته شده و متقاضى باید این سه برگه را به سه نفر بدهد تا آن‏ها مشابه او پول واریز کنند و این سلسله ادامه مى‏یابد . براى رسیدن متقاضى اول به ردیف اول باید هفت مرحله بگذرد یعنى (2187، 729، 243، 81، 27، 9، 3) 2187 نفر در مرحله آخر و در کل 3280 نفر جذب شرکت‏شوند تا به او مبلغ (87480 40 . 2187) دلار و براى شرکت مبلغ (131200 40 . 3280) دلار واریز شود .
براى برنده شدن افرادى که در مرحله هشتم جذب شرکت مى‏شوند (6561 نفر) باید حدود 5/14 میلیون نفر وارد شبکه شوند (به تعداد خانوارهاى ایران .) افرادى که مى‏توانند وارد شبکه شوند به زودى به انتها مى‏رسد و افراد کمى از این میان، مبالغ هنگفتى به جیب مى‏زنند و تعداد زیادى در حسرت پولدار شدن آنى باقى مى‏مانند . در کشور ما به جاى تصاعد 3 از رقم 7 استفاده کردند; یعنى براى برنده شدن متقاضى اول باید تعداد 823543 نفر وارد شرکت‏شوند . این شرکت‏ها با طرح عناوینى مثل قصد هبه کردن مبالغ به شرکت، قصد کارهاى خیریه و غیر آن سعى در جلب مؤمنان داشتند .
بدون تردید این امور نیز از مصادیق بارز اکل مال به باطل و قمار است و هوشیارى مجامع علمى و دینى در پاسخ صحیح و همه‏جانبه به چنین حیله‏هایى مانع سوء استفاده خواهد شد .
امید است روحیه انفاق و ایثار مالى همراه با قصد تقرب به خداوند در جامعه اسلامى ما بارورتر گردد .
پى‏نوشت‏ها:
1) بقره (2) آیات 261- 264 .
2) رعد (13) آیه 17 .
3) نهج‏البلاغه، صبحى‏صالح، کلمات قصار، شماره 95 .
4) امام خمینى، تحریرالوسیله، ج 2، ص 619- 720; سیدابوالقاسم خویى، منهاج‏الصالحین، ج 1، ص 432 و روحانى، المسائل‏المستحدثه، ص 83 .
5) امام خمینى، همان و رساله نوین، ج 2، ص 215 .
6) امام‏خمینى، همان و سیدابوالقاسم خوئى، همان .
7) امام‏خمینى، همان، ص 617; سیدابوالقاسم خویى، همان، ص 414 و روحانى، همان، ص 64 .
8) محمدحسن نجفى، جواهرالکلام، ج 25، ص 7; امام‏خمینى، همان، ص 653 و حرعاملى، وسائل‏الشیعه، ج 13، ص 104 .