نقد ترجمه استاد فولادوند (مقاله پژوهشی حوزه)

ترجمه قرآن از دیر باز معرکه آراى فقهاى اسلام بویژه فقیهان اهل سنّت بوده است. این بحث براى نخستین بار از مسأله جواز قرائت حمد و سوره به زبان‏هاى غیر عربى آغاز شد.1 در قرون معاصر نیز به سبب ضرورت تبلیغ دین، مسأله ترجمه قرآن و لزوم آن را شیخ مصطفى مراغى مطرح نمود که با مخالفت شدید برخى علماى الأزهر مصر مواجه شد و اینان پس از جلسات و شوراهاى مکررّ، رأى به جواز ترجمه قرآن دادند و حتّى ترجمه تفسیرى قرآن را نیز پذیرفتند.2 در هر حال ترجمه قرآن کریم براى درک و فهم معانى لغوى آیات و براى کسانى که آشنایى با زبان عربى ندارند یا چندان بر آن مسلّط نیستند، امرى سودمند و انگیزه‏اى خاص براى خواندن قرآن و تدبّر در عمق معانى و جنبه‏هاى عملى آیات شریفه آن است. امّا یادکرد این نکته مهم ضرورى به نظر مى‏رسد که مترجم قرآن باید در برخورد با قرآن و ترجمه آن بر زبان مبدأ و مقصد مسلّط بوده و نکات و دقایق آنها را کاملاً بداند و با آگاهى صحیح از فنّ وجوه و نظایر قرآنى، بهترین واژه‏ها و ترکیب‏ها را براى رساندن معانى کلمات برگزیند و از کاربرد لغات نامأنوس و دشوار بپرهیزد، همچنین اصول فصاحت و بلاغت را در نظر گرفته و توان و استعداد نویسندگى داشته باشد3 و در ضمن با مراجعه به منابع ارزشمند و رعایت نظم و آگاهى از پیوستگى آیات از اطاله کلام خوددارى کند. حقیقت سخن این که، مترجم باید مأنوس اصلى و همیشگى خود را قرآن دانسته و با رعایت امانت در ترجمه کلام خداوند، نهایت کوشش خود را به کار گیرد و در این تلاش پیگیر اصل تقوى و پاکدلى را پاس بدارد؛ زیرا درک و دریافت عالمانه و عارفانه حقایق و دقایق والاى قرآنى جز در دسترس پاکدلان و پاک اندیشان اهل توحید نیست.4 ترجمه قرآن استاد فولادوند از شیوایى، سادگى، استوارى و نیز صحّت و دقّت فراوان برخوردار است و متضمّن نثر فارسى امروزى و بدون سبک و پیچیدگى است و از همه اساسى‏تر اینکه قابل فهم و درک مى‏باشد. استاد دکتر محمّد مهدى فولادوند ترجمه قرآن را در سال 1331 ه.ش آغاز کرد و در دومین گام، 22 سوره از آن را با عنوان «گل‏هایى از قرآن کریم» منتشر نمود و مقارن پیروزى انقلاب شکوهمند اسلامى، ترجمه همه قرآن را به پایان رسانید. درستى و دقّت موجود در آن، مرهون سخت‏گیرى‏ها و مدیریت علمى ناشر (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى قم) مى‏باشد. استاد بهاءالدین خرّمشاهى معتقد است: «ترجمه قرآن آقاى فولادوند مهذّب و متین و سر راست و فاقد گرایش‏هاى خاص و افراطى است.5 همچنین کمال مطابقت با متن مقدس قرآن کریم را دارد.»6 در نخستین نگاه به این ترجمه، درمى‏یابیم که مترجم مقدمه خود را درباره چگونگى ترجمه، آخر قرآن آورده است که مسلّم است منظورش هر چه باشد یکى از آنها این است که نهایت تواضع و فروتنى خود را در برابر قرآن نشان دهد، کلک فولادوند در این مقدمه، آفرینش هنرى خاصى را به نمایش گذاشته و خودش این همه را، الهاماتى از درگاه حمایت حق مى‏داند.7 مترجم، این برگردان خود را با دیگر ترجمه‏هاى قرآنى به زبان‏هاى فرانسه، انگلیسى، هندى و اروپایى مطابقت داده است و لغات، ضمائر، حروف مؤکّده و مقدّره و روابط ترکیبى کلمات را در نظر داشته و مساوى با اصل متن، در ترجمه آورده است و الحق والانصاف معنى و مقصود بلند این کتاب آسمانى را باز نموده و منتقل کرده است. وى هر جا که در برگردان فارسى نیاز به توضیح، لازم و ضرورى مى‏نماید، اشاراتى را داخل [] آورده است.8 در برخى موارد نیز مجبور به پا نوشت درباره توضیح و ترجمه آیه و واژه‏هاى آن شده و گویى با این کار ترجمه را از تفسیر جدا ساخته است. در برخى پانوشت‏ها به وجوه قراءات و معانى آیات بر طبق آن وجوه، و بر اساس تخصصّ زبان‏شناسى خویش به معادل لاتین برخى واژه‏ها نیز اشاره نموده است.9
نگاهى به ترجمه واژه‏هاى قرآنى
مترجم در برخى موارد، یک واژه را که در آیات متعدّد به یک صورت آمده است، به چند شکل ترجمه کرده است، هر چند که مى‏توانسته از یک واژه مشخص در برگردان فارسى سود بگیرد. البتّه این روش در مورد کلماتى که صفات خدا را بازگو مى‏کند و معانى آنها ثابت است چندان توجیهى ندارد.10 مثلاً کلمه «عزیز» را در جایى به «ارجمند» و در جایى دیگر به «نیرومند» و در مواردى به «توانا» ترجمه کرده است.11 از موارد دیگر این موضوع مى‏توان به نمونه‏هاى ذیل اشاره کرد: - لفظ «اُمّى» و «اُمیّین» را به چهار معناى مختلف آورده است: الف( مشرکان: «به کسانى که اهل کتابند و به مشرکان بگو...»12 ب( درس نخوانده: «همانان که از این فرستاده، پیامبر درس نخوانده... پیروى مى‏کنند.»13 ج( بى سوادان: «اوست که در میان بى سوادان فرستاده‏اى از خودشان بر انگیخت.»14 د( آنان که کتاب آسمانى ندارد: «آنان ]به پندار خود[ گفتند: در مورد کسانى که کتاب آسمانى ندارند بر زیان ما راهى نیست...»15 «ذلک بما قدّمت یداک»: «این ]کیفر[ به سزایى چیزهایى است که دست‏هاى تو پیش فرستاده است.16«ما قدّمت یداک» اصطلاحى است که در ظاهر «آنچه دست‏هاى تو پیش فرستاد» معنى مى‏دهد؛ امّا منظور از این عبارت همه اعمال آدمى در دنیاست، خواه با دست انجام شده باشد خواه با دیگر اعضاء و جوارح. به همین دلیل این اصطلاح در ترجمه‏هاى روان به صورت تحت اللّفظى ترجمه نمى‏شود.17 مسأله دیگر در موضوع یاد شده این است که بسیارى از واژه‏هاى عربى به همان صورت اصلى در ترجمه آمده است. به عنوان نمونه: الف) خدا ]چیزهاى ممنوعى از قبیل:[ بحیره و سائبه و وصیله و حام قرار نداده است.»18 ب) «و بر ما تصدیق کن.»19 از نمونه‏هاى فوق در ترجمه استاد فولادوند فراوان به چشم مى‏خورد، امّا این ایراد در واقع بر کار مترجم وارد نیست؛ بلکه از آن رو لفظ عربى آورده شده است که معادل فارسى آن یافت نمى‏شده و اگر مترجم مى‏خواست به صورت توضیحى ترجمه کند، از حالت ترجمه خارج مى‏شد و رنگ تفسیر به خود مى‏گرفت و یا اینکه واژه‏هاى فارسى معادل کلمات عربى، چندان مأنوس نبوده و توان رساندن معناى آیه یا واژه قرآنى را نداشته است.20 این گونه موارد در همه ترجمه‏هاى قرآن یافت مى‏شود و بیانگر این نکته مهم است که «در حقیقت قرآن کریم ترجمه‏پذیر نیست.»
نثر فارسى ترجمه استاد فولادوند
بزرگ‏ترین هنر هر مترجمى آن است که بتواند در ترجمه و برگردان از زبان اصلى به زبان فارسى (مثلاً) در عین حفظ امانت، نثر روان و همه فهمى ارائه دهد و تا حد ممکن از واژه‏هاى خشک و ادبیاتى محض یا غریب دورى کند. اکنون به نمونه‏هایى از این نثر در ترجمه استاد فولادوند اشاره مى‏نماییم:21 - ... رهنمونیتان کرده است...22 - ... پروردگارت فراخ آمرزش است... - ... در درخت سبزه فام اخگر نهاد...23 - ... گفته شد با ماندگان بمانید...24 از این دست در ترجمه استاد بسیار است که مترجم در این موارد یا دیگر عبارت‏هاى مشابه، از واژه‏هایى که جنبه ادبیاتى آن بیشتر مدّ نظر است و تا حدى سنگین و نزدیک به ترجمه‏هاى تحت اللفظى استفاده کرده است. از جمله روش‏هایى که به عنوان نقد در ترجمه قرآن استاد فولادوند مورد توجّه است، ترجمه نادرست و ناپذیرفتنى برخى واژه‏ها در آیات است. «و قالوا أساطیر الاوّلین اکتتبها فهى تُملى علیه بکرةً و اصیلاً» (فرقان / 5). گفتند: فسانه‏هاى پیشینیان است که آنها را براى خود نوشته و صبح و شام بر او املا مى‏شود. عبارت «تملى علیه» در این‏جا «املا مى‏شود» برگردان شده که مناسب نیست و باید «خوانده مى‏شود» معنى شود. استاد خرّمشاهى در ذیل این آیه نوشته است: معناى «تملى علیه» هم ظاهراً این است که بر او املا مى‏کردند که بنویسد، امّا میبدى و امام فخر رازى هوشمندانه برآنند که در این‏جا املا به معناى معهود مراد نیست. بلکه این است که نوشته‏ها را با تأنىّ و تکرار براى او مى‏خواندند که به تلقین و تکرار فرا گیرد.25 در تأیید سخن استاد خرّمشاهى باید اضافه کنیم که در مجاز القرآن نیز ذیل این آیه آمده است: «تملى علیه أى تقرأ علیه».26 «اسلک یدک فى جیبک تخرج...» (قصص /32). دست خود را به گریبانت ببر.. فعل امر «اسلک» به اشتباه «ببر» معنى شده است، در صورتى که معناى صحیح آن در این‏جا «فرو بر، داخل کن» است؛ بهترین شاهد براى اثبات این گفته آیه 12 سوره نمل است. «و ادخل یدک فى جیبک...».27 «فقد استمسک بالعروة الوثقى...». (لقمان /22). واژه «عروه» را استاد فولادوند «ریسمان» معنى کرده است، در صورتى که این واژه به معناى «دستاویز» است.28
نظرى به نکات صرفى و نحوى
از جمله مهم‏ترین شرایط و اصولى که یک مترجم در ترجمه قرآن باید مورد توجّه قرار دهد، آگاهى لازم و کافى وى به اسلوب و ویژگى‏هاى زبان متن است که شامل معنى و شکل و صیغه اسماء و افعال و حروف در عین حفظ نقش آنهاست. این بدان دلیل است که معنى و مقصود وحى الهى را بدون ابهام و اشکال منتقل کند. امّا در مواردى از ترجمه استاد فولادوند برخى نکات صرفى و نحوى چندان رعایت نشده است. اینک نمونه‏هایى از این قبیل: یک. در ترجمه «ثم جاء کم رسول...»29 چنین آورده است: «... سپس شما را فرستاده‏اى آمد...»؛ جاء از فعل‏هاى لازم است، «شما را» چندان روا نیست؛ زیرا فعل را به متعدى شباهت مى‏دهد و اگر چنین ترجمه مى‏شد. بهتر بود: «... سپس سوى شما فرستاده‏اى آمد...»، زیرا «کُم» منصوب به نزع خافض» است ]در اصل جاء الیکم بوده است[ و اگر در ترجمه، حروف جرّ محذوف آشکار شود بهتر است. دو. هر جا که همزه استفهام با «فاء» یا «واو» عاطفه آمده است، این دو حرف (واو، فاء) در ترجمه نیامده است و در مواردى که «فاء» جزء به جاى جملات شرطیه ذکر شده در ترجمه به آن توجّهى نشده است: «أو عجبتم أن جاء کم...»: «آیا تعجب کردید که...».30 «فتنازعوا أمرهم بینهم...» «]سامران[ میان خود درباره کارشان به نزاع پرداختند...»31 ولى در این ترجمه هر گاه اگر واو و فاء با «هل» استفهامیه آمده باشد، آن را در ترجمه به فارسى ذکر کرده و برگردانده است.32 سه. در آیه 40 سوره مریم در ترجمه عبارت «إنّا نحن نرث الأرض و من علیها...» نوشته است: «ماییم که زمین را با هر که در آن است به میراث مى‏بریم». حرف جرّ على در این‏جا «در» معنى شده که نادرست است. ابن هشام مى‏نویسد: این حرف بیشتر براى استعلاء به کار مى‏رود؛ سپس نُه معنى براى آن ذکر مى‏کند که در هیچ یک از این موارد نُه گانه، به معناى ظرفیّت مکانى نیامده است.33 چهار. در سوره شعراء، آیه 102 در ترجمه عبارت «فَلو أنّ لنا کرَّةً فنکون من المؤمنین» نوشته است: «اى کاش که بازگشتى براى ما بود و ما از مؤمنان مى‏شدیم». حرف «فاء» در این جا عاطفه معنى شده که نادرست است. «او» در این جا حرف تمنّا و حرف «فاء» براى سببیّت است و دلیل آن، این است که بعد از فاء سببیّه، أن مقدّره فعل مضارع «نکون» را منصوب کرده است؛ زیرا یکى از موارد منصوب شدن فعل مضارع این است که فاء سببیّت مسبوق به طلب، قبل از آن بیاید.34 پنج. «... و ما هم بِمؤمنین» «بقره /8« ولى گروندگان ]راستین[ نیستند. استاد فولادند حرف عطف «و» را به معناى «ولى» گرفته است، امّا بسیارى از ادیبان و مفسّران، از جمله محى الدین درویش در «اعراب القرآن» «واو حالیه» گرفته‏اند.35 همچنین ایشان ضمیر «هم» را که جمع مذکّر غایب است، اصلاً معنى نکرده است. شش. «وَ نُرید أنْ نَمُنَّ على الّذینَ...» «سوره /5«. «و خواستیم بر کسانى که... منّت نهیم...». «نُریدُ» فعل مضارع است و به «مى‏خواهیم» ترجمه شود بهتر است. ممکن است گفته شود مترجم از زمینه فعل ماضى در آیه قبل بهره جسته و به «خواستیم» ترجمه کرده است. امّا چون این آیه اشاره به یک سنّت جارى الهى دارد که تحققّ نهایى آن مایه امید مستضعفان است، پس به همان شکل مضارع آن در ترجمه بیاید بهتر و زنده‏تر است. هفت. «... «ذلکم خیر لکم إن کنتم تعملون...» «اگر بدانید این براى شما بهتر است». مترجم محترم در این آیه و بسیارى موارد مشابه آن، اسم اشاره «ذلک» را به «این» ترجمه کرده است که با اصل آن سازگار نیست و «آن» ترجمه شود بهتر است. اشکال دیگر در این ترجمه آن است که مترجم گرامى «کنتم تعلمون» را، در این آیه و موارد مشابه آن که باید به شکل ماضى استمرارى ترجمه شود، به صورت مضارع مؤکد ترجمه کرده است و گویا چندان توجّهى به این قاعده که «فعل کان + فعل مضارع = ماضى استمرارى» نکرده است و یا اصلاً در نظر نداشته است.36
سخن پایانى
یکى از دریچه‏هاى اعجاز قرآن کریم، ترکیب حیرت‏انگیز بیانى و تلفیق دقیق معانى و تطبیق آن با حالات گوناگون نفسانى انسان است که به راستى عالى‏ترین جلوه گفتار خداست. قرآن در عین معجزه جاوید و وحیانى بودن، اثرى در اوج کمالات هنرى است. کلمات قرآن چنان خوب و شایسته به هم پیوسته است که نواى آن از لحاظ هماهنگى و روانى، گویى نغمه فرشتگان است و جان را به شور مى‏آورد و این وجد و طرب که مستمعان قرآن از آن مى‏یابند نتیجه همین ترکیب عجیب است. جمال معانى و جلال بیانى قرآن حالتى است دریافتنى نه گفتنى. ریختن این جمال و کمال واقعى در قالب کلمات عادى در طاقت بشر نیست. به همین سبب ترجمه‏اى بى غلط از قرآن آرزویى است بس دور دست و دیریاب و شاید دست نایافتنى. بس نکته غیر حسن بباید که تا کسى مقبول طبع مردم صاحب نظر شود امّا اگر با بیان انسانى وصف جمال این اعجوبه خلقت یزدانى نتوان کرد، ناگزیر چیزى گفتن از هیچ نگفتن بهتر است و هدف اساسى در ترجمه قرآن مجید آن است که آدمى با خواندن آن، به خواندن متن اصلى قرآن بیشتر راغب شود تا از آن نهر عظیم جان بخش الهى کفى بر گیرد و تهى دست باز نگردد. با این نگاه درایت‏انگیز، ترجمه استاد گرانقدر آقاى محمّد مهدى فولادوند اثرى ارزشمند مى‏نماید و همچون همتّش بلند و حاصل کارش پر رونق‏تر شده است. در پایان ذکر این نکته بایسته مى‏نماید که حفظ حرمت مترجمان قرآن، که سال‏هاى بسیارى از عمر خویش را صرف قرآن پژوهى کرده و در این راه مغز و جان فرسوده‏اند از جمله آقاى فولادوند «زید عزّه» از اهمّ واجبات است و نمى‏توان در نقد اثر مترجم قرآن، روشى مانند نقد رمان و شعر برگزید و احیاناً به ناسزاگویى و جدل متمسّک شد. هدف ما در این نوشتار تحلیلى، آن بوده است که با دقّت و درایت عمیق خویش راه را براى خود و دیگران جهت فهم بهتر پیام وحى الهى در آیات شریفه قرآنى به مدد خداوندى بگشاییم و قدمى در این انگیزه نیک برداریم.
پی نوشت ها
________________________________________
1 - به عنوان نمونه ر.ک: «فصلنامه بیّنات، شماره 5، بهار 1374 ه.ش؛ همان، ش 11، پاییز 1375؛ فصلنامه حوزه و دانشگاه، ش 3، تابستان 1374 ه.ش». 2 - فصلنامه مترجم، شماره 89/10. 3 - همان، 100-101. 4 - یعنى غیر از ترجمه، صاحب اثر نیز باشد نه اینکه چون نمى‏تواند نویسندگى کند به ترجمه روى آورده باشد. 5 - «إنَّهُ لقُرآنٌ کریم . فی کتابٍ مکنون . لا یَمَسُّهُ إلاّ المطهّرون» « واقعه / 77-79«. 6 - یعنى نه فارسى گرایى مفرط دارد و نه عرب گرایى بسیار نامفهوم. 7 - فصلنامه مترجم، شماره 131-132/10. 8 - ر. ک: ترجمه قرآن؛ محمّد مهدى فولادوند، انتهاى ترجمه، ص 2-3. 9 - به عنوان نمونه: «سوگند به اختر ]= قرآن[ چون فرود مى‏آید». نکته: مطالب داخل کروشه براى رساندن معنى واژه‏ها و جملات قرآنى است. 10 - به عنوان نمونه ذیل آیه «و لَهُ الجوار المنشآت» (ص 532) آورده است: «در آیه 24 اگر منشآت را به «کسر شین» بخوانیم معنى چنین است: «و جریان‏هاى کوه آسایى که در دریا پدید مى‏آید از آن اوست.» مثلاً «راعنا...» قرار گفته: از ریشه رَع = شر. عبرى برابر با واژه «بد» و در انگلیسى به معنى ourbadone است. 11 - فصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره 163/1. 12 - ر.ک: ترجمه قرآن استاد فولادوند؛ از باب نمونه ترجمه «عزیز» به توانا: ص 44 (ذیل آیه 260 سوره بقره) و به نیرومند: صفحه 513 (ذیل آیه 19 سوره فتح) و همچنین ترجمه آن کلمه به «ارجمند»: صفحه 553 (سوره حشر). 13 - همان، 52. 14 - همان، 170. 15 - همان، 553. 16 - همان، 59. 17 - همان، 333. 18 - فصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره 164/1؛ این لفظ در قرآن 14 مرتبه به کار رفته است. ن. ک: المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، 538. 19 - ترجمه قرآن، استاد فولادوند، 124. 20 - همان، 246. 21 - مانند واژه «علقه» که مترجم در برگردان از واژه «آویزک» یاد کرده است. ترجمه قرآن؛ استاد فولادوند، 597. 22 - همان، 28. 23 - همان، 527. 24 - همان، 445. 25 - همان، 194. 26 - قرآن کریم، ترجمه و توضیحات و واژه نامه از بهاء الدین خرّمشاهى، 360؛ انتشارات جامى، چاپ اوّل، 1374 ه.ش. 27 - ابوعبیده معمّر بن مثنّى، مجاز القرآن، 70/2. 28 - فصلنامه بیّنات، ش 27، ص 169. 29 - قرشى، سید على اکبر؛ قاموس قرآن، 259/6. 30 - ترجمه قرآن، استاد فولادوند، 60. 31 - همان، 158. 32 - همان، 315. 33 - همان، 312. 34 - انصارى، ابن هشام مغنى اللبیب عن کتب الأعاریب، 190-193/1. 35 - زجّاج رشید الشرتونى؛ مبادى العربیّه 172/4. 36 - اعراب القرآن، 32/1. 37 - ترجمه قرآن، استاد فولادوند، صفحه 554؛ در این ترجمه از نمونه‏هاى دیگر این مسأله مى‏توان موارد ذیل را اشاره کرد. 9، آیه 59 سوره بقره / 554، آیه 2 سوره منافقون / 551؛ آیه 11 سوره صف.