هنر خوشخوانى قرآن و بایسته هاى پژوهشى (مقاله پژوهشی حوزه)

هنر خوشخوانى قرآن کریم1, با سابقه اى طولانى ـ از زمان نزول نخستین آیات قرآن ـ از جمله هنرهاى اصیل و ریشه دار درحوزه قرآن و تلاوت به شمار مى آید. فن خوشخوانى, که تنغیم و تلحین نیز نام گرفته چنین تعریف شده است: ([تنغیم] عبارت ازخواندن قرآن به آواز موزون و نیکو مى باشد که به مقتضاى استفاده از الحان و نغمات گوناگون, حالات متفاوتى از قبیل حزن و سرور را در شنونده ایجاد مى نماید.)2 از دهه هاى آغازین قرن بیستم با ظهور نابغه هنر تلاوت و مبدع الحان جدید, استاد مرحوم شیخ محمد رفعت (1882ـ 1950م) 3, تحول و تطورى شگرف در این عرصه رخ داد,4 و به دنبال آن قاریان دیگرى چون: عبدالعظیم زاهر, عبدالفتاح شعشاعى, ابوالعینین شعیشع, و در رأس آنها اسطوانه مسلم لحن, استاد مصطفى اسماعیل5 (متوفاى 1980 م / 1359ش) رخ نمودند و از نوآورى هاى شیخ رفعت در تلاوتهاى خویش بهره بردند. فن خوشخوانى قرآن کریم به شکل امروزى در ایران, از حدود چهار دهه پیش آغاز شد و از دو دهه قبل, روندى صعودى داشته, به طورى که در همین اثنا بس قاریان متبحرى ظهور نموده, مقلدانه و مبدعانه به تلاوت پرداخته اند. با توجه به پیشرفت و تطور هنر خوشخوانى قرآن کریم بویژه در سالهاى اخیر, آنچه به خصوص در کشور ایران خلأ آن محسوس بوده, وجود مجموعه اى مدون در اصول هنر خوشخوانى (= صوت و لحن) قرآن بوده است. در این زمینه تلاشهایى چند صورت گرفته, که برخى از آنها به رشته تحریر درآمده و به دست چاپ سپرده شده, اما از پژوهش علمى بایسته اى برخوردار نبوده است.6 انجام پژوهشى عمیق در این زمینه نیازمند طى مراحلى به قرار ذیل است: 1. کارشناسى جامع و فنى تلاوتهاى استادان بزرگ و صاحب سبک جهان. دراین مرحله همه تلاوتها از جهت به کارگیرى مقامات اصلى و فرعى در هر تلاوت و کل تلاوتها و نسبت سنجى مقامات بر اساس میزان به کارگیرى و سیر تطور تاریخى آن بویژه از آغاز پیدایش استادان لحن تا به امروز بررسى شود, نیز دسته بندى قاریان از جهت منطقه جغرافیایى و مشخصه هاى کلى و فنى هر دسته و بررسى هر یک از مقامات اصلى و فرعى به کار رفته در تلاوت آنها, همچنین کیفیت و میزان تأثیرپذیرى قاریان متأخر از قاریان متقدم و... به عنوان فصولى جداگانه در این طرح, شایسته تحقیق و بررسى است که در نهایت در استخراج اصول و ضوابط این فن مؤثر خواهد افتاد. 2. استخراج ضوابط و اصول حاکم و متداول در فن خوشخوانى قرآن کریم و تبیین مبانى و خاستگاه هاى آن و ارتباط آن با اصول و مبانى موسیقى عرب به طور عام, نیز تعیین و ارزیابى عوامل دخیل و مؤثر در حوزه خوشخوانى همانند اصول تجوید و وقف و ابتدا و تعیین آثار آن, و حدود قلمرو این علوم در این حوزه, همچنین بررسى روایات معصومین علیهم السلام در خصوص سفارش و تأکید بر تلاوت آهنگین قرآن,7 بررسى تنوع مقامات اصلى و فرعى در موسیقى عرب و علل تغییرات کیفى و کمّى آنها از منطقه اى به منطقه دیگر و سیر تطور تاریخى و فنى آنها,8 همچنین تعیین مقامات (= دستگاه هاى) اصلى و فرعى به کار رفته در حوزه خوشخوانى قرآن و نیز تعیین گوشه ها و احیاناً مقامات اصلى غیرمتداول و در عین حال قابل استفاده در این حوزه و تجویز استعمال آنها با استناد به منابع یادشده, همچنین بررسى فنون بدیهه سرایى 9و موشح خوانى در موسیقى عرب و ارتباط آن با فن خوشخوانى قرآن, همگى جزء سرفصلهاى کلى و عمده در این مرحله از بررسى ها خواهد بود. 3. تدوین اصول و ضوابط بایسته و حاکم در فن خوشخوانى قرآن بر اساس کلیه بررسى هاى پیشین و عرضه آن در نشریه هاى تخصصى داخلى و خارجى و دیگر رسانه هاى مرتبط, جهت نقد و بررسى دیگر صاحب نظران. در پایان نیز کلیه اصول, ضوابط و معیارهاى پذیرفته شده در قالب مجموعه اى مدون همراه با تست هاى عملى و نظرى علم صوت و حنجره به انضمام کتاب شناسى خوشخوانى قرآن کریم قابل استخراج, تهیه و عرضه خواهد بود.
پی نوشت ها:
________________________________________
1.تعبیر (خوشخوانى) قرآن کریم که در نوشته هاى استاد خرمشاهى به کار رفته است, تعبیر شایسته ترى براى واژه تلاوت (= خواندن آهنگین قرآن) مى تواند باشد. چه, در واژه تلاوت مفهوم صوت آهنگین بیرونى, نهفته نیست. 2. خرمشــاهى, بهـاء الدین, دانشنـامه قرآن و قرآن پژوهى, تهران, نشر دوستـان, نـاهید, 1377, 2/1384. 3. زرکلى, خیر الدین, الأعلام, بیروت, دار العلم للملایین, 7/91. 4.براى آگاهى بیشتر و گسترده تر از تشریح علمى صدا و سبک استاد رفعت, ر.ک: ماهنامه عربى: کتاب الهلال, دارالهلال [مصر], شماره 209, جمادى الاولى / اگوست 1968م, صفحه 164 به بعد. 5. ر.ک: کتاب الهلال, همان, صفحه 70 به بعد; خرمشاهى, همان, 2/2076. 6.ر.ک: خرمشاهى, بهاءالدین, دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى, 2/ 1954. به عنوان نمونه رجوع کنید به کتاب (مبانى موسیقى قراءت قرآن), که گویا اولین اثر جداگانه دست کم به زبان فارسى در این زمینه به شمار مى رود. نیز بنگرید به نقد آن در مجله (کتاب ماه هنر) در شهریور 1378, صفحه 55. 7. برخى از این روایات به نظر مى رسد شایسته بررسى و تدقیق علمى و تاریخى هستند; از آن جمله روایتهاى زیر: ییک. پیامبر اکرم(ص) فرمود: قرآن را با الحان و اصوات عرب بخوانید و از آواز اهل فساد و گناهان کبیره دورى کنید. (الکافى, 2/614) دراین روایت, تأمل در واژه لحن و بررسى هاى تاریخى و علمى آن و سیر تطور معنایى آن تا به امروز حایز اهمیت است. دو. پیامبر اکرم(ص) فرمود: قرآن با حزن و اندوه نازل شده, پس آن را با گریه بخوانید و اگر گریه نکردید, لحن گریه به خود بگیرید. و آن را با لحن خوش بخوانید که هر کس آن را با صداى خوش نخواند از ما نیست. سه. امام صادق(ع) فرمود: قرآن با حزن نازل شده, پس آن را با صداى اندوهناک بخوانید. (الکافى,2/ 614). چهار. پیامبر اکرم(ص) فرمود: هر کس قرآن را جایگزین رکبانى نکند و آن را زمزمه زیرلب و تغنى با آواز خوش قرار ندهد از ما نیست. (زمخشرى, الفائق, 2/36). 8.در مورد اختلاف در شمار نامها و ویژگیهاى مقامات در موسیقى عرب, بنگرید: الحمصى, عمرعبدالرحمن, الموسیقى العربیة, دمشق, 1994م, صفحه 109 به بعد; دکتر صالح المهدى, الموسیقى العربیة, بیروت, دارالغرب اسلامى, 1993, صفحه 5 به بعد. 9. براى تفصیل و آگاهى بیشتر بنگرید به: مسعودیه, محمدتقى, مبانى انتوموزیکولوژى, تهران, سروش, 1365, صفحه 107 به بعد.