۱.
کلید واژه ها:
شاهدنامه باغ فردوس الهامی کرمانشاهی فردوسی حسینی شعر حماسی آیینی مقتل جامع فارسی گرایی ویرایش شعر
شاهدنامه یا باغ فردوس، منظومه حماسی احمد بن رستم الهامی کرمانشاهی (م ۱۳۲۵ق.) درباره واقعه کربلاست و به گفته سراینده و داوری دیگران از ویژگی های «فارسی گرایی»، «پختگی» و «جامعیت» برخوردار است؛ ولی این ویژگی ها در تصحیح های موجود این کتاب دیده نمی شود. در این گفتار با بررسی شواهدی از تصحیح امید اسلام پناه (13۷۹) و علی انسانی (1381) نتیجه گرفته می شود که با همه دقت ستودنی و دغدغه والای ایشان، در هیچ یک از این دو تصحیح، متن نهایی باغ فردوس چاپ نشده، بلکه ویژگی های پیش گفته نقض شده است. این در حالی است که با توجه به گواهی میرزا محمدباقر خسروی، شاعر هم عصر الهامی، وی پس از پایان سرایش و حتی انتشار چند نسخه منتخب از باغ فردوس ، آن را بازبینی کرده است؛ بنابراین گویا باید گفت معتبر شمردن نگارش نخست منظومه در تصحیح اسلام پناه، سبب افزوده هایی مکرر و نابجا در متن ازجمله بخش «اضافه های داستان حضرت عباس» شده است؛ همچنان که انسانی نیز به سبب تصرف های گفته و ناگفته، متن چندان مطمئن و جامعی فراهم نیاورده است.
۲.
کلید واژه ها:
جیمز فریزر ادبیات عامه ادبیات آیینی جادوی همدلانه جادوی مشابه جادوی مسری قوم لک
جیمز فریزر نظریه ای به نام جادوی همدلانه را برای دسته بندی انواع جادو مطرح کرده است که بسیاری از آیین های جادویی را در برمی گیرد. به نظر او آیین های جادویی که همدلانه هستند، یعنی از تداعی معانی و تخیل بهره می گیرند، به دو دسته مشابه و مسری تقسیم می شوند. در گونه جادوی مشابه باور بر آن است که مشابه، مشابه را جذب و تولید می کند. همچنین جادوی مسری بر این اصل تکیه دارد که با جزئی از یک چیز می توان آن را تحت تأثیر قرار داد. در میان قوم لک آیین هایی وجود دارد که بر اساس جادوی همدلانه قرار دارد. در این پژوهش با استفاده از مصاحبه شفاهی و به روش توصیفی- تحلیلی، بسیاری از این آیین ها مورد بررسی قرار گرفت تا زمینه ها و اساس آن آیین ها بررسی و مشخص شود. نتایج به دست آمده در این پژوهش عبارت اند از: جادو در میان قوم لک پسندیده نیست، مگر آنکه مشکل کسی را به درستی حل کند. آیین های مبتنی بر جادوهای مشابه در میان این قوم شامل دنورو، هواس، سبزه کاشتن، فال گرفتن ها، الفه و بخشی از آیین های درمان بخشی است. آیین های مبتنی بر جادوهای مسری شامل وسایل شخصی، بند ناف، دندان بچه، مو و ناخن، درمان های جادویی، اول قاره و تا حدودی الفه است. اینگونه از آیین های جادویی بر پایه تماس انسان است. بیشتر این اعمال جادویی ویژه لک ها نبوده، بلکه در دیگر اقوام ایرانی نیز وجود دارد.
۳.
کلید واژه ها:
شعر آیینی عاشورا جلوه های حماسی ادبیات انقلاب اسلامی
انقلاب اسلامی بر تمام عرصه های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و به ویژه ادبی ایران، تأثیر بسیار عمیقی گذاشته است. ادبیات فارسی در دوره انقلاب اسلامی بیش از هر زمان دیگر، تحت تأثیر آموزه های اسلامی و به ویژه الگوهای مذهبی تشیع قرار گرفت. متأسفانه بُعد حماسی واقعه سترگ عاشورا، که از مهم ترین و اساسی ترین ابعاد آن به شمار می رود، در تاریخ شعر عاشورایی به ندرت انعکاس یافته است. رویکرد حماسی که حلقه مفقوده در طول تاریخ شعر آیینی و عاشورایی ادبیات فارسی به شمار می رفت، بعد از انقلاب اسلامی به یکباره احیا شد و پیام های عاشورا نیز در شعر عاشورایی انقلاب، در کانون توجه شاعران قرار گرفت و به رویکردی اساسی و پرکاربرد تبدیل شد و اکثر شاعران انقلاب، مضامین حماسی را به طور گسترده در اشعارشان به کار بردند. رویکرد حماسی در شعر عاشورایی و آیینی انقلاب، ویژگی ها و مختصات منحصربه فردی همچون پیروزی خون بر شمشیر، سازش ناپذیری در برابر ظالمان، استمرار عاشورا، نگاه حماسی به مرگ و ترجیح مرگ باعزت بر زندگی با ذلت و استقبال از مرگ سرخ و جز آن دارد. این مقاله به شیوه توصیفی- تحلیلی به بررسی دیوان شاعران معروف انقلاب اسلامی پرداخته است.
۴.
کلید واژه ها:
تفسیر ابوالفتوح رازی تَبَه تیه بته تیر
تفسیر قرآن شیخ ابوالفتوح رازی یکی از کهن ترین تفاسیر فارسی شیعی کلام الله مجید است. آشنایی عمیق مؤلف کتاب با زبان های عربی و فارسی توأم با دقت وی در گزینش برابرنهادهای فارسی باعث شده است که این کتاب علاوه بر ارزش های کلامی و روایی، از جایگاه ادبی ویژه ای نیز برخوردار باشد. این اثر از زمان تألیف، بارها نسخه برداری، تصحیح و چاپ شده است. در مقاله حاضر معنای یک واژه از این تفسیر، ذیل آیات 27 تا 31 سوره مبارکه مائده بررسی و درباره آن بحث شده است. برای بررسی دقیق واژه مورد نظر، ابتدا چهار نسخه خطی و چهار نسخه چاپی تفسیر شیخ ابوالفتوح رازی مورد مقابله قرار گرفتند. نتیجه حاصل از بررسی ها نشان دهنده آن بود که لغت صحیح مورد استفاد ه شیخ، واژه فارسی تیه است. روش تحقیق در این پژوهش تطبیقی- تحلیلی بوده و گردآوری داده ها به شیوه جستجوی کتابخانه ای انجام گرفته است.
۵.
کلید واژه ها:
فرهنگ عامه آیین ها تالوگردانی طلب باران خراسان جنوبی
چکیده هدف این مقاله، بررسی و تحلیل آیین «تالوگردانی» در فرهنگ مردم خراسان جنوبی است. اگر در خراسان جنوبی سالی بگذرد، باران نبارد و خشکسالی ادامه یابد، تعدادی از کودکان و نوجوانان جمع می شوند و آیین «تالو گردانی» را انجام می دهند تا غایت اضطرار و عجز مردم را به درگاه خداوند به نمایش بگذارند. آنچه از بررسی آیین های «تَالوگردانی» به دست می آید این است که توده مردم در هنگامه های خشک سالی، خشکیدن نهرها و چشمه ها، عطش گوسفندان، نیاز دامداران، کشاورزان و کودکان به آب را دستمایه توسل به خداوند قرار می دهند و چوب عَلَم گونه ای به نام «تَالو» را به دست می گیرند تا با تشکیل جماعتی از نیازمندان، مراسم «تالوگردانی» را هم صدا با فریاد استغاثه و درماندگی مردم در میان کوچه ها و محلات برگزار کنند، باشد که دریای رحمت خداوند به تلاطم آید و چهره غبارآلود «تالو»، طبیعت خشکیده و موجودات تشنه را سیراب کند. نگارنده روایت های مختلف «تالوگردانی» را از طریق پژوهش های میدانی فراهم کرده است و آن ها را با استفاده از شیوه توصیف و تحلیل محتوا در این نوشتار ارائه می کند.
۶.
کلید واژه ها:
پیشخوانی شبیه خوانی تعزیه خراسان جنوبی سرخنگ
تعزیه از مجموع آیین های اسطوره ای و باورهای مذهبی شکل گرفته و پیوند دیرینه شعر، موسیقی و نمایش در این مراسمِ آیینی، به رشد و بالندگی هر کدام منتهی شده است. تعزیه، آیینی است که با مقدمه و زمینه انجام می شود. از مقدمات تعزیه، می توان به پیشخوانی اشاره کرد که مدخلی برای ورود تماشاگران و مستمعان به متن واقعه اصلی است. در پژوهش حاضر که به روش اسنادی و پیمایشی انجام گرفته، پیشخوانی های مجالس شبیه خوانی در روستای سرخنگ در خراسان جنوبی، که از مراکز قدیمی شبیه خوانی در استان است، به طور موجز بررسی و معرفی شده است. اهمیت پژوهش حاضر در آن است که برخی از پیشخوانی های معرفی شده، در هیچ کدام از منابع مکتوب متأخر بیان نشده است؛ بنابراین به اصالت پژوهش، اعتبار بیشتری می دهد. بر اساس شواهد، نسخ خطی تعزیه موجود، مربوط به دوره قاجار است و مراسم شبیه خوانی در این روستا با تمام مقدمه و مؤخره آن بی انقطاع تا به امروز اجرا شده است.
۷.
کلید واژه ها:
مولوی خرد درخت ویسپوبیش درخت دانش سیمرغ اسطوره عرفان
در این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی و با سنجش همانندی های داستان گسیل کردن پادشاه، فرستاده ای را به هند برای یافتن درختی که دورکننده مرگ و پیری است با درخت ویسپوبیش یا همه تخمه و خویشکاری های سیمرغ در حماسه ملی، نشانه هایی از پیوند پندار و اندیشه مولوی با بنیان های اندیشگانی اسطوره ای، فرادید نهاده شده است. آنچه از این بررسی به دست آمد بدین گونه است که اگرچه داستان فرستادن کسی به هندوستان برای یافتن گیاه یا درختی ویژه و درمان بخش، پیش از مثنوی در آثار دیگری بویژه شاهنامه و کلیله و دمنه بازگو شده، ویژگی هایی که مولوی برای درخت درمانگر و چیستی و توانایی های خرد بازگو می کند، یادآور داستان و شخصیت سیمرغ است که بر فراز درخت ویسپوبیش در دریای فراخکرد جای دارد. همچنان که درخت همه تخمه در اسطوره، درمانگر دردها و دور کننده مرگ است، درختی که در سخن مولوی از آن سخن می رود، دورکننده ناآگاهی و نادانی دیگر نمودهای مرگ است. اگر فرستاده پادشاه برای یافتن درخت، به هندوستان رهسپار می شود، درخت اسطوره ای نیز در هندوستان است. دریای محیط در سخن مولوی بازتابی از دریای فراخکرد اسطوره ای می تواند بود و افزون بر این، مولوی در سخن عرفانی خود، برخی ویژگی های سیمرغ اسطوره ای همچون «دانایی» و «توانایی در بلندپروازی» را به جبرییل چونان نماینده دانایی و عقل فعال که پر دارد و بلند پرواز است نیز داده است.
۸.
کلید واژه ها:
سبک هندی آشنایی زدایی شعر آیینی محمد سهرابی صائب بیدل
محمد سهرابی از شاعران آیینی معاصر با تخلص «معنی» است. با سیری در شش دفتر شعری او به نظر می رسد وی به سبک هندی و تتبع از صائب و بیدل علاقه خاصی دارد. انحراف از نُرم به مثابه عنصری مهم، همان گونه که سبب تمایز شعر سبک هندی از اشعار دوره های پیشین شد، سبب نو شدن شعر آیینی محمد سهرابی نسبت به آیینی سرایان پیش از خود نیز شد. برخی از مؤلفه های آشنایی زدایی را می توان در سبک هندی ردیابی کرد. در پژوهش پیش رو کوشیده ایم به این پرسش پاسخ دهیم که با نظرداشت ویژگی های سبکی شعر هندی، به ویژه اشعار صائب و بیدل، محمد سهرابی از کدام ویژگی ها و مؤلفه های آن در ایجاد آشنایی زدایی در آفرینش شعر خود بهره گرفته است. به این منظور، با روش تحلیلی- توصیفی و بر اساس شواهد و مستندات به دست آمده، نشان داده ایم که سهرابی با خلق ترکیبات خاص، همانند صائب و بیدل هم تصاویر شعری خود را مخیل تر کرده، هم این ظرفیت زبانی را به خدمت مضمون درآورده است. ذوق شاعرانه او صرفاً متعهد و همگام با ذوق عامه نیست، بلکه در راه خلق مضامین جهانی نیز گام برداشته است. وجود اسلوب معادله در شعر سهرابی، بیانگر ظرفیت زبانی دیگری است که سبب شده است لفظ در ساختار دو عبارت مستقل از هم در خدمت مضمونی واحد قرار بگیرد. ذوق سهرابی صرفاً در خدمت خواص هم نیست و با بهره گیری از اصطلاحات عامیانه و باورهای رایج در بین عموم، توانسته است زمینه ای برای انس عامه با شعر خود فراهم آورد.
۹.
کلید واژه ها:
صاحبقران نامه حمزه نامه حمزه حماسه ادبیات عامیانه
از منظومه حماسی صاحبقران نامه فقط یک نسخه خطی در کتابخانه ملی فرانسه شناسایی شده است و شرحی از داستان قهرمانی به نام حمزه است که در انتساب آن به شخصیت های تاریخی، تردید هایی وجود دارد. صاحبقران نامه تنها حمزه نامه منظوم فارسی است و تاکنون هیچ پژوهش مستقلی در باره این کتاب انجام نشده و ذبیح الله صفا در کتاب حماسه سرایی در ایران فقط اشاره ای کوتاه به آن کرده است. در منابع تاریخی و ادبی نیز هیچ گونه اشاره ای به این کتاب و سراینده آن نشده است. این جستار با بررسی متن، درصدد مشخص کردن تاریخ تقریبی سرایش اثر، هویت شاعر، محل زندگی و حکومت متبوع وی است. اگرچه شعر و ساختار ادبی منظومه، فاقد مشخصه های یک منظومه اصیل فارسی است، اما این کتاب، دربردارنده نکات تاریخی و ادبی بسیاری است و می توان در آن شواهدی از لغات و عبارات نادر فارسی را جستجو کرد. شاعر در واژه سازی و کاربرد عبارات بدیع، پیشتاز بوده و برای شناخت طبیعت متفاوت زبان فارسی در هند بسیار مهم است.
۱۰.
کلید واژه ها:
عین القضات اهل حق تحول فکری عقاید کلامی تصوف
عین القضات همدانی از عارفان مشهور ایرانی اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری است. او در اوان جوانی به مطالعه کتب کلامی پرداخت تا حقیقت و مبنای عقاید خود را دریابد، اما به نوعی تحول و انقلاب فکری رسید و پس از آن به تصوف گرایید. از آثارش چنین دریافت می شود که با کتاب های ادیانی جز اسلام آشنایی داشت. با توجه به ذهن جستجوگر او و محل زندگی اش، که عموماً در غرب ایران بود، می توان احتمال داد که با عقاید اهل حق آشنا بوده و تحت تأثیر اندیشه های آنان قرار گرفته است. در این مقاله برای اثبات یا رد این احتمال، ضمن بررسی منابع مرتبط و به ویژه آثار عین القضات و کتب آیینی اهل حق، مباحث مهمی مثل معاد، تمرّد ابلیس، گناه اولیه، وحدت، حلول، جبر و اختیار و آفرینش جهان به صورت تطبیقی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
۱۱.
کلید واژه ها:
عزاداری اماکن مذهبی زنان بوشهری پیوندهای فرهنگی و مذهبی دوران رضاشاه
وجود اماکن مذهبی خاص زنان، دارای قدمتی چندهزار ساله است. مقاله حاضر با در نظر داشتن تأثیر اعتقادات مذهبی و خرده فرهنگ های غیربومی در عملکرد زنان بوشهری، درصدد بررسی شاخصه های آیین های سوگواری عاشورایی زنان بوشهری است. مروری بر کارکرد اماکن مذهبی زنانه و عملکرد زنان بوشهری حاکی از اعتقادات دینی مردم منطقه و تأثیرپذیری از این خرده فرهنگ هاست. پرسش های اصلی پژوهش این است که سوگواری عاشورایی زنان از منظر مکان چه ویژگی هایی دارد و نقش های زنانه مراسم عزاداری بوشهر چیست و تأثیر آن بر کنش های آئینی منطقه چگونه قابل شناسایی و تبیین است؟ روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی با تأکید بر استفاده از تحقیقات میدانی و مصاحبه های شفاهی است. نتیجه تحقیق حاکی از آن است که زنان بوشهری رأساً به اجرای تعزیه، روضه و مرثیه سرایی می پرداختند و رویکردی برگرفته از مضامین اعتقادی شیعی، آئین های محلی و باورهای بومی از وقایع محرم داشتند؛ نمونه ای منحصربه فرد در میان شیعیان ایران و جهان که می توان انسجام، تعاون و مشارکت عملی در میان تمام اجزای برگزارکننده عزاداری، حتی تعامل با اقلیت های مذهبی غیرشیعی را در آن مشاهده کرد. حضور زنان فارغ از نگاه های جنسیتی در اجرای تعزیه های مذهبی، نکته بدیع و مهم دیگری است که باید بدان اشاره کرد ضمن اینکه در همین ایام و برخلاف منازعات رقابتی موجود میان محلات بوشهر بر سر برگزاری باشکوه تر مراسم، تنها در میان آئین های سوگواری عاشورایی زنان این شهر است که هیچ گونه دشمنی و درگیری ای گزارش نشده است.
۱۲.
کلید واژه ها:
فرهنگ عامه اسطوره آیین باروری ایزد بانو آناهیتا پری مزار پریانِ خراسان جنوبی
آیین باروری از آیین های رایجی است که در اغلب تمدن های باستان وجود داشته است. امروزه هنوز می توان نمودهایی از آیین ها و ردپای ایزدان و نمادهای باروری را در بسیاری از مراسم، ترانه ها و نمایش های بومی و محلی در قسمت های مختلف ایران دید. در این پژوهش، به معرفی و ریشه یابی اسطوره ای مؤلفه ها و آیین های باروری در مزار پریان (خراسان جنوبی) و ارتباط آن با ایزد یا ایزدان باروری ایران باستان پرداخته ایم. گردآوری اطلاعات به صورت میدانی و کتابخانه ای و شیوه پژوهش توصیفی- تحلیلی است. آیین های مزار پریان خراسان جنوبی شامل قربانی و پیشکش هدایا، پهن کردن سفره نذری، یک شب اقامت در مزار، رقص و شادی، پیکرگردانی، نام گذاری خاص و... است که در این پژوهش ریشه آن ها نیز بررسی و محقق شد که آیین های این مزار، برگرفته از آیین های پرستش ایزدبانوی باروری ایران باستان است؛ البته پری در سیر تحول خود در دوره اسلامی، به دلیل بعضی همسانی ها با جن مترادف شده و برخی از اعتقادات عامیانه در باب جن، به اساطیر پری و به تبع آن به آیین های باروری مزار پریان خراسان جنوبی نیز راه یافت.
