پژوهشنامه علوی

از مهم ترین روش های تربیت اسلامی که در قرآن، سنت، و سیرة امامان معصوم علیهم السلام، ازجمله امیر المؤمنین علی (ع)، به آن توجه و تأکید شده «عبرت آموزی» است. خداوند در قرآن کریم در آیات گوناگون یکی از مهم ترین منابع و عوامل هدایت انسان را عبرت از گذشته و گذشتگان معرفی می کند و با الفاظ و عبارات گوناگون مردم را به دقت و تأمل در زندگی و سرگذشت خوبان و بدان فرا می خواند و به انسان ها سفارش می کند که به سیر و تفکر در آیات آفاقی و انفسی بپردازند و عاقبت محسنین و مفسدین را بنگرند. بنابراین با توجه به اهمیت این موضوع، این مقاله بر آن است که به بیان نقش عبرت آموزی در حوزة اخلاق و تربیت اسلامی با استفاده از منابع معتبر، به ویژه از نگاه امام علی (ع) با توجه به سخنان گهربار و نصایح ارزش مندشان در کتب گوناگون، خصوصاً نهج البلاغه، بپردازد.

پس از حکومت نبوی حکومت امام علی (ع) است که به رغم مدت زمان کوتاهش پیامدها و آثار فراوانی را برای جامعة بشری به همراه داشته است. رفتار و نگرش سیاسی ایشان به گونه ای بوده است که نه فقط برای مسلمانان بلکه برای تمام دوره ها و حکومت ها به مثابة الگویی به کار گرفته می شود تا بشر به واسطة آن مسیر سعادت و خوش بختی را طی کند. رفتارها و ویژگی هایی مانند صراحت، پاسخ گویی و حساب پس دهی، حاکمیت عامه، عدالت و برابری، انتخابات آزاد، شایسته سالاری، و حاکمیت قانون، که امروزه مورد توجه بسیاری از اندیشمندان علوم اجتماعی و سیاسی قرار گرفته اند، در اندیشة سیاسی و حکومت آن امام جایگاه ویژه ای داشته اند. بنابراین، با توجه به اهمیت این مسئله، ضرورت بازنگری در اندیشه های امام علی (ع)، با توجه به نگرش الهی و انسان مدارانة آن حضرت احساس می شود؛ چراکه حکومت علوی در طی مدت کوتاه خویش، همة آن چه را بر عهده گرفته بود، محقق ساخت. ما می کوشیم که با درک آثار و پیامدهای حکومت امام علی (ع) فضای مناسب تری را برای رشد و بالندگی آحاد مردم در جامعه ترسیم و فراهم کنیم.

از قرن ها پیش دانشمندان علوم اسلامی دربارة وجوه اعجاز قرآن تحقیق کرده و با استناد به شواهد قرآنی وجوه گوناگونی را ذکر کرده اند. بعضی از ایشان بر جنبه های بلاغی تأکید کرده و برخی وجوه معرفتی و معنوی را برگزیده اند. برای دست یابی به دیدگاه عمیق تری دربارة وجوه اعجاز قرآن بهره جویی از نظرهای کسانی که زمان نزول وحی را درک کرده و یا نزدیک به آن بوده اند، بسیار شایسته است و در این میان کلام امام علی (ع)، که خود شاهد نزول وحی و تربیت یافتة مکتب قرآن است، صحت و اعتبار بیش تری دارد. در این پژوهش وجوه اعجاز قرآن از دیدگاه امیرمؤمنان (ع) بررسی شده است. ترسیم سیمای قرآن در نهج البلاغه به وضوح بیان گر عظمت و چندبعدی بودن وحی است. امام علی (ع) در کلام شیوای خویش وجوه گوناگونی از اعجاز قرآن را بیان کرده است. ایشان علاوه بر اعجاز بلاغی، اعجاز علمی، اخبار از غیب، و نبود تناقض در قرآن به معارف والای قرآن و تشریع احکام الهی و اعجاز هدایتی آن اشاره کرده است. این بررسی نشان دهندة آن است که ایشان در کنار هریک از وجوه گوناگون اعجاز قرآن، با تعابیر گوناگون بر جنبة هدایتی این کتاب شریف تأکیدی خاص داشته است. ایشان قرآن را هادی، راهنما، ناصح، نور، شفا، سراج، و ینابیع العلم معرفی کرده و صریحاً بیان کرده است که این کتاب کریم بر هدایت همة انسان هایی که با آن قرین و همنشین می شوند می افزاید و یا از گمراهی آنان می کاهد. بنابراین، به نظر می رسد مهم ترین وجه اعجاز قرآن کریم هدایت مخاطبان و آیندگان در همة سطوح علمی و معرفتی و در همة قرون و اعصار است.

جناس همانندی دو کلمه در لفظ با اختلاف آن ها در معناست. جناس از مهم ترین عناصر علم بدیع است و به وضوح در نهج البلاغه دیده می شود. هدف از به کارگیری جناس تألیف کلام به گونه ای است که بر زیبایی فنی آن افزوده شود، و باعث می شود که متکلم در تعبیر سخن خود به اوج کمال فنی نایل آید. این صنعت در ادبیات عرب و به ویژه در شعر بسیار کاربرد دارد و فنی برای زیبایی لفظی محسوب می شود. جناس باعث ملکه شدن معنا در ذهن شنونده و افزوده شدن تناسق و تناسب کلام می شود، اگرچه زیاده روی در کاربرد آن کلام را مستهجن می کند. در کتاب ارزش مند نهج البلاغه نیز صنعت جناس موسیقی داخلی متون ادبی آن را تشکیل می دهد، که این موسیقی با تداعی معانی مختلف موجب التذاذ می شود و روح و جان شنونده را به تسخیر خود درمی آورد و به گسترش تخیل ذهنی او کمک می کند. به رغم کارکرد جناس در زیبایی آفرینی، این پدیدة ادبی در نهج البلاغه کم تر مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. پژوهش حاضر با بهره گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی درصدد است تا جستاری در زیبایی شناسی گونه های جناس در نهج البلاغه داشته باشد. ابتدا نگاهی گذرا به جایگاه ادبی و بلاغی نهج البلاغه دارد و پس از تأمل در کارکرد جناس نمونه هایی از نهج البلاغه را به عنوان شاهد مثال گونه های جناس می آورد تا زیبایی های این عنصر بدیع نشان داده شود و اثر این پدیدة آوایی در بیان معنا تبیین شود. دستاورد کلی پژوهش آن است که در کلام امام علی (ع) زیبایی شناسی لفظی یا صوری با زیبایی شناسی معنوی و معنایی هم زمان به کار گرفته شده و صنعت جناس نیز از مهم ترین صنایع بدیع در این کتاب است که با ایجاد نوعی موسیقی زیبا و طنین انداز سبب تداعی معانی مختلف یک لفظ واحد می شود.

واژة سیاست به معنای اقدام به کاری طبق مصلحت آن است. بر اساس مبانی اسلام می توان گفت سیاست، در معنای عام، تجلی ولایت و رهبری خلق برای حرکت به سوی خالق و زمینه سازی تحقق هدف خلقت انسان است. تعریف سیاست در معنای خاص آن نیز چنین است؛ تدبیر و ادارة امور جامعه در مسیر تحقق ولایت الهی. نگاه علی (ع) به سیاست نگاهی توحیدی و الهی است. سیاست به دلیل نقش اساسی اش در شکل گرفتن رفتار و اخلاق جامعه و تأثیر ساختار و رفتار حکومت در سرشت و سرنوشت معنوی مردم جایگاه برجسته ای دارد. رویکرد بنیادین در حکمت سیاسی علی (ع) عبارت است از سیاست آن گونه که باید باشد. تلاش سیاسی در نگاه امام فقط به قصد احراز قدرت نیست. در فلسفة سیاسی علی (ع) توجه به آخرت و اصالت آن، اخلاص، پرهیز از دنیاگرایی، و رعایت اصول اخلاقی و سیاسی مطلوب شمرده می شود. از دیدگاه آن حضرت حکومت پیمانی است سه جانبه میان خدا و مردم و حاکم. در حکومت علوی عمل کردن به دین خدا و رعایت حقوق خلق در هم می آمیزد و قدرت فقط از راه های مشروع و ارزش مند استقرار می یابد. استبداد در بینش علوی جایی ندارد. وظیفة امام نیز فرمان بردن از خدا و رعایت حدود الهی است. از دیدگاه آن حضرت مهم ترین مؤلفه های سیاست اخلاقی عبارت است از: حق طلبی، عدالت محوری، ابزارانگاری قدرت، تقوای سیاسی، کرامت انسانی، مردم گرایی، صلح مداری، عهدمندی، و مصلحت سنجی. در کارنامة سیاسی امام علی (ع) هیچ گونه گسستی میان گفتار و کردار نیست و هریک ترجمان دیگری است. آن حضرت اخلاق و سیاست را به هم آمیخت و زمانی که قدرت را به دست گرفت، ذره ای از اصول اخلاقی را فرو نگداشت. در حوزة سیاست از عرصة دیانت رخ برنتافت و نه به بهانة حفظ دین از سیاست روی برگرداند و نه به بهانة حفظ قدرت از دین مایه گذاشت. اخلاق قشر نازکی بر سیاست آن حضرت نبود، بلکه درون مایة آن بود و در کانون توجه آن حضرت قرار داشت.

اسماعیل بن عباد، ملقب به صاحب، وزیر فرهیخته و شاعر برجستة ایرانی و عربی سرای قرن چهارم است. صاحب ادیب و سراینده ای متعهد و شیعی است، که در بسیاری از اشعار خود تعهد و پای بندی اش را به مذهب شیعه و دفاع از حقانیت اهل بیت علیهم السلام نمایان کرده است. وی شیفتة اهل بیت، به ویژه حضرت علی (ع) است. یکی از قصاید مشهور و برجستة صاحب در مدح حضرت «قصیدة لامیّه» است. ابن عباد در این قصیده به بیان مناقب و فضایل آن حضرت، به نحوی بسیار شیوا و دلکش، پرداخته است. مدح صاحب از حضرت علی (ع) در این قصیده مدحی قلبی و برخاسته از عمق جان و اعتقاد اوست. درواقع این ابیات اقتباسی بسیار زیبا و روشن از آیات قرآن و احادیث پیامبر (ص) است. وی در این ابیات تصویری بسیار درخور از شخصیت حضرت علی (ع) ترسیم می کند، هرچند قلم بشر را توان آن نیست که تمام زوایای شخصیت آن گوهر هستی را به تصویر بکشد. در این مقاله برآن ایم به بررسی پاره ای از فضایل شخصیت حضرت علی (ع)، که صاحب بن عباد در این قصیده به آن اشاره کرده است، بپردازیم.