درخت حوزه‌های تخصصی

زیارت عاشورا چهار طریق اصلی دارد که سه مورد از آن به امام محمدباقرR و دیگری به امام صادقR می رسد. دو طریق در کتاب مصباح المتجهد از شیخ طوسی و دو طریق دیگر در کتاب کامل الزیارات ابن قولویه نقل شده است. اگر کسی بتواند مبنای رجالی معروف در مورد راویان احادیث کتاب کامل الزیارات، یعنی وثاقت تمامی آن ها بپذیرد، بی نیاز از تفحص و بحث در مورد صحت این زیارت بوده و به آسانی، صدور آن از امام باقرR را می پذیرد. اما اگر کسی این مبنا را قبول نداشته یا مانند صاحب این نوشتار تنها مشایخ بلاواسطه را مشمول این قاعده بداند، باید در مورد آحاد روایان این زیارت به مطالعه و دقت علمی بپردازد. مبنای قدما در تصحیح روایت که وثوق به صدور را بیشتر اهمیت می دهد تا وثاقت راویان نیز هرچند امروزه به خاطر قلت شواهد و قرائن کارایی چندانی ندارد، اما درخصوص زیارت عاشورا به سبب شهرت کم نظیر و متن معرفتی و دقیق آن می تواند ایجاد اطمینان نسبت به آن کند. در این نوشتار، طبق مبنای متأخرین مشی شده و با بررسی طرق این زیارت نتیجه خواهیم گرفت که سند دومی که در کتاب مصباح شیخ طوسی برای این روایت بیان شده، هم از نظر طریق شیخ به سند و هم خود سند بدون اشکال و قابل اعتماد است.

روایت های بسیاری در نوشته های شیعه و سنی درباره آغاز و انگیزه آفرینش به دست خداوند گزارش شناسانده اند . یکی ا ز  شده است. در پاره ای از این روایت ها، انگیزه آفرینش را حضرت رسول این گونه روایت ها، فرازی است چنان بلندآوازه که در دانش های گونه گون اسلامی و نوشته های پرشمارِ با وجود همه این .« لولاک لما خلقت الافلاک » : تفسیری، فقهی، کلامی، عرفانی و ادبی رخ نموده است بیرون نیامده است .  نوشته ها و گزارش ها، این فراز با این واژها از دهان فرخنده حضرت رسول روایت های بسیاری با همین درون مایه و گاه با واژگانی همسان با این فراز، در منابع روایی شیعه و سنی گزارش شده که می توان گفت این فراز، در پیِ فرایند نقل به معنا در نوشته های اسلامی نمایان شده است. همچنین روشن می شود که پدیده جعل در ساخته شدن این حدیث، نقشی نداشته است و آنان که این سخن را حدیثی جعلی پنداشته ، بر خطا رفته اند.

یکی از روایاتی که درباره سبب نزول سُوَر فلق و ناس وارد شده، روایت لبید بن اعصم یهودی درخصوص سِحر و جادو شدن پیامبر گرامی اسلام است. در روایات چنین آمده که شخصی به نام لبید بن اعصم با دمیدن در یازده گِره، پیامبر2 را سِحر نمود و ایشان به خاطر این سحر بیمار گردید. آنگاه خداوند دو سوره فلق و ناس را برای شفای پیامبر2 بر ایشان نازل فرمود. در نوشتار پیش رو که به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته، تلاش شده است تا «سند و متن» این روایت در منابع شیعه و سنی تحلیل و ارزیابی گردد. بررسی های نشان می دهد که این روایت به طرق مختلف در منابع روایی و تفسیری فریقین نقل شده و همه آن ها از ضعف سندی برخوردار است. همچنین محتوای این روایات به دلیل اختلافات موجود در متن آن ها، تعارض با قرآن، شأن و عصمت پیامبر2 و حقایق تاریخی، دارای تشویش و اضطراب بوده و غیرقابل اعتماد است.

این نوشتار، به موضوع سید حسنی در خطبة البیان می پردازد که در دو محور سندی و متنی سامان یافته است. در محور اول، سند خطبه، بررسی شده و بدین منظور، نظرات مخالفان و موافقان بیان شده است. نظرات مخالفان در سه بخش بیان شده است؛ بخش اول: ضعف رجال حدیث که در این بخش، جد طوق و عبدالله بن مسعود ارزیابی می شوند؛ بخش دوم: ارسال حدیث و بخش سوم: عدم نقل حدیث در منابع دست اول که دلیل بر عدم اعتبار آن دانسته شده است. نظرات موافقان نیز در دو بخش: دفاع از ابن مسعود و اعتنای علما به این خطبه ذکر می شود. محور دوم مقاله نیز به بررسی متن این خطبه می پردازد و خواهد آمد که برخی از دانشمندان، متن خطبه را دچار اشکالات فراوان دانسته و آن را رد کرده اند و عده ای دیگر نیز در پذیرش خطبه، قائل به تفصیل شده اند.

در این نوشتار، روایات «توبه و استغفار»، که در کُتُب معتبر حدیث همچون الکافی، أمالی و... وجود دارند، مورد بررسی سندی متنی قرار گرفته است و مشخّص شده که مهم ترین مستند شبهات افراد، در رابطه با عدم عصمت امامان (ع)، روایاتی است که در آنها امامان (ع) به گناهان خود اعتراف کرده اند و خواستار طلب عفو از خدا شده اند. با بررسی های سندی و متنی مشخّص شده اکثر این روایات از نظر سندی ضعیف می باشند و از نظر متن، 1) مضمون این احادیث، بیشتر در مورد توجّه داشتن به خداست که دیگران را به چگونگی این توجّه فرا می خوانند. 2) تعبیراتی همچون عصیان، توبه و استغفار را که به عنوان دلیل بر عدم عصمت می آورند، همه جا ملازم با عدم عصمت نیست، بلکه این الفاظ استعمال و اطلاق های متعدّدی دارند. 3) استغفار امامان (ع) نوعی استغفار دفعی که مانع عروض غفلت و گناه است می باشد. 4) اینکه توبه و استغفار، از نگاه قرآن، یکی از عبادات بزرگ محسوب می شود که از جملة آنها می توان به این موارد اشاره کرد؛ فراخوان همة مؤمنان به سوی استغفار است و نیز خداوند دوستدار توبه کنندگان است.

علامه مجلسی یکی از محدثان بزرگ امامیه است که عمر خویش را صرف صیانت و ترویج آموزه¬های قرآن و عترت کرده است. وی در حوزه¬ی فقه الحدیث، علاوه بر تلاش¬های بسیاری که در بحارالانوار انجام داده، در مرآةالعقول که شرح «الکافی» و ملاذالاخیار که شرح «تهذیب الاحکام» است، افزون بر شرح و توضیح روایات، به نقد و بررسی اسانید روایات می¬پردازد و صحت و سقم آنها را از منظر علم رجال ارزیابی می کند. در این نوشتار، تلاشی صورت گرفته است که با تکیه بر کتاب مرآةالعقول، روشهای مجلسی در نقد سند بیان شود. توجه به ویژگی¬های شخصیتی راویان، امکان نقل روایت با لحاظ طبقه¬ی راوی، کشف تصحیف، بررسی حالات مختلف عطف در یک سند، بررسی احتمالات موجود در مرجع ضمیر، نقد بر اساس احتمالات موجود در تشخیص راویان، نقد مستقل نسخه¬های مختلف از یک روایت، نقد بر اساس أسانید روایات دیگر یک راوی، ارزیابی مجموع اسانید یک روایت، نقد بر اساس جبران ضعف سند، از مهمترین این روش-های مزبور، در مرآة العقول است. از آنجا که برخی از روشهای مزبور مبتنی بر آراء و دیدگاه¬های رجالی این عالم گرانقدر است، در موارد نیاز، به این دیدگاه¬ها اشاره شده است. علاوه بر آنچه گفته شد، بیان شیوه¬های مجلسی در جبران ضعف، سند برخی از روایات محکوم به ضعف از دیگر مباحث این نوشتار است.