درخت حوزه‌های تخصصی

قرائتی از سوره عصر که مغایر با قرائت های معتبر قرآن کریم می¬باشد به امیر مؤمنان (ع) نسبت داده شده است، از آن جهت که این قرائت در بردارنده اضافه¬هائی بر سوره عصر است، پذیرش آن به معنای حذف بخش¬هائی از قرآن کریم است، بررسی اسناد دو روایتی که این قرائت را به امام (ع) نسبت می¬دهد، بیانگر این است که این روایات از جمله اخبار آحاد است و جز توسط یک راوی مجهول الحال نقل نشده است، ابو اسحاق سبیعی تنها کسی است که روایت را از آن راوی نقل کرده است، روایت¬های ابو اسحاق از جهت عدم تصریح به سماع و تحدیث و نیز تدلیس او مورد نقد جدی رجالیان و محدثان قرار دارد، علاوه بر آن ابو اسحاق در سال¬های پایانی عمر از حافظه مناسبی برخوردار نبوده است، قرائت منسوب همراه با اختلاف نیز نقل شده است به گونه¬ای که این اضطراب و آن اخلال در سند، پذیرش آنرا ناممکن می¬سازد.

بی شک، پرداختن به تبیین و تشریح مراد حدیث، مبتنی بر احراز صحت صدور و نیز احراز صحت متن قابل استناد به معصومین(ع) و به دیگر عبارت، بررسی میزان انطباق متن نقل شده با متن اصلی است. در این خصوص، اهتمام عالمان دین از گذشته تا حال پوشیده نیست، به گونه ای که می توان نقد حدیث را همزاد تقریبی نقل حدیث دانست؛ اما روش اصحاب در نقد حدیث به خصوص از ناحیه صدوری، در مقابلِ روشی که می-کوشد تا از راه بررسی سند یک نقل، میزان اعتبار آن نقل را مشخص سازد، روش واحدی نبوده است. برخی، مواردی همچون تواتر، محفوف بودن به قراین و در باب فقه، روش عملی اصحاب ائمه(ع) و شهرت فتوایی را نشان اعتبار حدیث دانسته و به این ترتیب، روشی جداگانه در نقد حدیث اتخاذ نموده اند. از سالکان قسم دوم، می توان سید عبدالله شبر از دانشمندان پرکار امامیه را نام برد که روش ایشان در دو حوزه نقد صدوری و متنی، موضوعی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

تصریح برخی از روایات مشهور میان عرف خاص و عام آن است که امام زمان می کند؛ اما روایاتی دیگری نیز هست که صراحت در ظهور آن حضرت در روز شنبه دارد. پرسش این است که کدام یک از این دو دسته از روایات معتبر است؟ بررسی های انجام شده در این مقاله نشان می دهد که علی رغم شهرت روز جمعه، براساس اسناد، امکان تحقق ظهور در روز شنبه بیشتر است، در عین حال که می توان میان این دو دسته از روایات را به نوعی جمع کرد . ای ن مقاله با روش تحلیلی توصیفی و تتبع در همه روایات بیانگر روز ظهور و اعتبارسنجی سندی و متنی آن ها توانسته میان این دو دسته از روایات را جمع کند، به گونه ای که می توان ادعا کرد روز جمعه روز ظهور برای خواص و روز شنبه روز ظهور برای عموم مردم است.

«زرارة بن أعین» از اصحاب اجماع و از پرروایت ترین راویان کتاب های امامیه است. فهرست نگاران امامی طریق خاصی به کتاب او دارند. افزون بر رجال شناسان، محدثان از جمله ثقة الاسلام کلینی (329ق)، الگو یا سند ثابتی برای روایات زرارة بن اعین داشتند. در این پژوهش با رویکردی نو یعنی؛ استخراج وشمارش تمام روایات زراره در الکافی و سپس یافتن اسنادی که دارای بیشترین فراوانی و تکرار هستند، الگوی ثابت کلینی کشف می شود. پس از آن، این الگوی ثابت با طرق رجالی مقایسه می شود. در این فرآیند، راویان اولی که حدیث را از زراره گرفتند، یک به یک معرفی و بررسی می شوند. از نتایج به دست آمده آن است که میزان تطابق سند روایات با طرق و الگوهای ثابت و کشف شده، درجه اعتبار احادیث را مشخص می نماید. افزون بر آن، با استفاده از الگوهای کشف شده، تصحیف، ارسال و ضعف اسناد برطرف می شود. بنابراین اگر اسناد کلینی از غیر شیوه و الگوهای مألوف و مشهور به کتاب زراره باشد، معمولاَ از میزان اعتبار کمتری برخوردار است. در این موارد چنین حدس زده می شود که گویی مؤلف الکافی، از منبع غیرموثقی به روایات زرارة بن اعین دست یافته؛ زیرا راویانی مجهول، ضعیف یا غیرامامی در این اسناد، فراوان یافت می شوند. همچنین در راستای انجام پژوهش، بیشترین استفاده را از کتاب الکافی و مهمترین منابع رجالی و روایی شیعه نموده تا به این مهم دست یابد.

دائرة المعار ف اسلام را اصلی ترین منبع اسلام شناسی در مغرب زمین می شناسند؛ اما مقالات این مجموعه و تصویر ارائه شده از اسلام در آن، نیازمند نقد و بررسی است. بسیاری از این تصاویر، حاصل کج فهمی مظاهر مادی و معنوی اسلام و برخی نیز متعمدانه و از روی سو گیری است. در مقاله [امام] علی بن ابی طالب[(ع)] از رابرت گلیو در چاپ سوم این دایرة المعارف، به رغم بهره گیری از منابع شیعی و بررسی های همدلانه، برخی از نکات مهم مسکوت گذاشته شده و گاهی نیز در برداشت ها و تحلیل ها به خطا رفته است.

حدیث شیعه در قرن ششم، همزمان با حکومت دولت سلجوقیان در ایران، دوران فترت خود را میگذراند. سبک های جدید نگارشی در دوران فترت کمتر رخ می نمایاند. بنابراین تألیفات شیعه در دوران سلجوقیان کمتر از دوره های پیشین انجام شده است. گونه های نگارشی این دوران در میان شیعه شامل اربعین نگاری، مناقب نویسی، فضایل نگاری ائمه، کتاب های دعا، مزارنویسی و تداوم برخی سبکهای دوره های پیشین است. شاید اثر تخریبی سلجوقیان و هجوم اهل سنت به باورهای شیعی نیز در رویکرد مناقب نویسی مؤثر بوده باشد. دراین دوره غریب نویسی و شرح نویسی و نوشتن تفاسیر روایی نیز رواج داشته است. قرن ششم در میان اهل سنت، دوره پردازش های تکمیلی و جانبی کتاب های حدیثی است. در این مرحله اطراف نگاری، تخریج نویسی، جامع نویسی(کتاب های فراگیر) و مرتب سازی کتاب های پیشینیان رواج داشته است. گونه های غریب نویسی و شرح نویسی بر متون دینی و امالی نویسی بین عالمان اهل سنت و عالمان شیعه مشترک است. در این سده، حوزه های حدیثی متعددی در ایران فعال بوده اند. به نظر می رسد که فعالیت محدثان شیعه در حوزه ری نمود بیشتری دارد. حوزه های حدیثی اهل سنت نیز در بیشتر مناطق سنی نشین خراسان پررونق بوده است و شیعیان در بعضی از شهرهای خراسان، همانند سبزوار اکثریت داشتند. مبادلات حدیثی بین شیعه و اهل سنت نیز در این دوران دیده می شود.

در منابع روایی اهل سنت از قول ابوبکر چنین آمده است: «سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ ] یقول انّا معاشر الانبیاء لا نُوَرِّثُ ماترکنا صَدَقَه». این روایت نزد اهل سنت قطعی الصدور است، ولی امامیه آن را هم به لحاظ سند و هم به دلیل تعارض مضمون آن با قرآن و سنت منکر شده است. نگارنده در این مقاله، ضمن جست وجوی حدیث در منابع روایی فریقین، نقدهای امامیه را بررسی و برخی از پاسخ ها ی اهل سنت را آورده و در نهایت نشان داده است اختلافی که این حدیث در تفسیر، اصول و علوم حدیثی امامیه و اهل سنت برانگیخته است، به مبنای کلامی «عصمت» برمی گردد، به طوری که امامیه کلام و موضع گیری دو معصوم یعنی حضرت علی و زهرا در برابر روایت ابوبکر را حجت دانسته و تفسیر آیات عمومی ارث، موضوع ارث انبیا و نسبت بین سنت و قرآن را بر پایه آن تعریف کرده اند، ولی اهل سنت، عصمت اهل بیت را نپذیرفته اند؛ از این رو مخالفت اهل بیت با روایت ابوبکر را حجت نمی دانند.

قرآن یکی از معیارهای نقد حدیث شناخته می شود. در نقد قرآن محور، مدلول قرآن اصل است و مدلول حدیث فرع. مدلول حدیث با مدلول قرآن ارزیابی می شود. اگر انطباق داشت آن حدیث پذیرفتنی است و اگر انطباق نداشت پذیرفتنی نیست. در لسان روایات عرض، دو گونه ارتباط یاد شده، غالباً با عنوان موافقت و عدم موافقت و مخالفت آمده است. دلیل و ضرورت بایستگی نقد «کتاب محور» حدیث، روایات موسوم به عرض و تفاوت های ماهوی قرآن و حدیث است. به دیگر عبارت دلایل نقد کتاب محور حدیث بعضاً تعبدی و بعضاً اجتهادی است. این دو دسته دلیل را می توان تحت عنوان دلیل نقلی و غیر نقلی یاد کرد. موضوع این نوشتار دلیل غیر نقلی نقد «کتاب محور» است که در آن تلاش شده، وجوه مختلف این دلیل کاوش و نقادی گردد.