حسن احمدیان دلاویز

سخنان حضرت زهرا س در مسجد مدینه که به نام خطبه فدکیه شناخته می شود، از معتبرترین خطبه ها و دارای مضامین ارزشمند و هدایتگرانه است. به جهت جایگاه و اهمیت آن در گونه های مختلف منابع از جمله تاریخی، روایی و تفسیری فریقین نقل شده است، البته نه به شکل یکسان و یکنواخت بلکه با تفاوت هایی در متن، اختلاف عمده در فراز پایانی آن است که با عبارت «ثم انکفأت (س) و امیرالمؤمنین (ع) یتوقّع» آغاز می شود. اثبات یا نفی خطبه بودن این بخش، مساله اساسی مقاله حاضر را شکل می دهد. نتیجه به دست آمده در این اثر که با بهره مندی از روش توصیفی تحلیلی حاصل شد، آنست که فقره مورد اختلاف، نمی تواند جزیی از خطبه باشد. علاوه بر رد توجیهات و دلایل ارائه شده برای اثبات صدور آن از سوی حضرت فاطمه س، چهار دلیل و شاهد مهم یعنی عدم نقل این فراز در منابع متقدم، منافات داشتن با عصمت حضرت زهرا س، تناقض این بخش با سایر سخنان ایشان درباره امیرالمومنین و تضاد فقره مذکور با سایر بخش های خطبه فدکیه، در راستای اثبات مدعا ارائه گردید.

 احتجاجات حضرت زهرا (س)، منظومه ای واحد و یک کل سازوار است که در هر برهه، بخشی از آن بر اساس اقتضاء مخاطب تبلور یافته است. ایشان اولین حامی مقام ولایت در تاریخ بعد از نبوت است. روش شناسی احتجاجات ایشان، بر نظم منطقی و روشمندی درونی دلالت داشته و بر این نکته اشاره دارد که حضرت با مخاطب شناسی به دو بخش خاص و عام جامعه توجه داشته و با بررسی دقیق وضعیت جامعه بعد از رحلت، این جامعه را آسیب دیده از ارتجاع معرفی کرده است. نگاهی دقیق به منطق و نظامواره سخنان حضرت در خطبه فدک نشاندهنده بهره مندی ایشان از انواع استدلال بر اساس تنوع مخاطب است. ایشان در میان صناعات خمس با استفاده از دو صنعت خطابه و برهان به اثبات مسائل امامت حضرت علی علیه السلام اشاره کرده و در استدلالهای خویش از روشهای عقلی، نقلی و تاریخی بهره گرفته است و برای انواع مخاطب از هر دست، استدلال و دلیل آوری استفاده کرده است. این مقاله به روش تحلیلی به شناخت روشهای مورد استفاده در خطبه فدک پرداخته است.

پس از حمله مغول، در زمان تیموریان با ثبات حاکمیت مراکز علمی از درون اجتماع مسلمانان و همچنین شیعیان نمایان شدند. مقاله حاضر در پی تبیین نقش علمای شیعه خراسان در گسترش علوم اسلامی در عصر تیموری است. یافته های این مقاله، که با بهره مندی از روش توصیفی-تحلیلی، انجام شده است، نشان می دهد عواملی نظیر همت و سخت کوشی عالمان شیعه، علم دوستی شماری از حاکمان تیموری، مهاجرت علما، تسامح دینی دولتمردان، گسترش قلمرو جغرافیای شیعی و پیوند تصوف و تشیع، در رونق علمی مراکز علمی شیعیان خراسان سهم بسزایی داشتند. شیعیان خراسان در شهرهای مشهد، نیشابور، هرات و سبزوار، مدارس دینی در اختیار داشتند. آن ها علاوه بر پرورش عالمان تأثیرگذار، در رشد و توسعه شاخه های متنوع از جمله فقه و اصول، فلسفه و کلام، اخلاق و عرفان، تاریخ و سیره و علم هیأت و نجوم، گام های مؤثری برداشتند که رهاورد این تکاپوی علمی را می توان در تألیف و نگارش آثار تحول آفرین و اثربخش خلاصه کرد.

همگرایی به معنای نزدیکی، احساس برادری پیروان مذاهب و پذیرش اسلام و مسلمانی پیروان سایر مذاهب از ابتدای انقلاب در بیانات و مکتوبات مقام معظم رهبری مورد تأکید و مطالبه جدی ایشان بوده و یک اصل دینی است که بر دیگر اصول مقدم است.همگرایی دارای اقسام اسلامی، بین المللی، حکومتی و مردمی است که در مقاله حاضر راهبردهای معرفتی و عملی همگرایی اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است. از نظر مقام معظم رهبری، سوق دادن اختلافات به محافل علمی، شناخت اشتراکات و کمرنگ ساختن افتراقات، تلقی همگرایی به مثابه اصل و وظیفه، شناخت مخاطب و اقتضائات از راهکارهای شناختی و معرفتی همگرایی محسوب شده، در کنار این موارد، تمرکز بر شعارهای وحدت آفرین، دقت به تنوع سلایق و جداسازی مسائل امروز از گذشته از جمله راهبردهای عملیاتی همگرایی است. همه این راهبردها در کنار یکدیگر موجب تقریب مذاهب اسلامی و در نتیجه همگرایی و احساس برادری مسلمانان خواهد شد.

انجام شعائر الهی و دینی در آیات و روایات بسیار تأکید شده و احیای آن از سوی بزرگان دین نیز سفارش شده است. هر گروه دینی و مذهبی و حتی غیر دینی، نشانه ها و علامت های اختصاصی دارد که پیروانشان با آنها شناخته می شوند. شیعیان امامیه نیز در سرزمین های مختلف اسلامی در طول تاریخ از این امر مستثنی نبوده اند. چنانکه در رفتار فردی و اجتماعی شیعیان امامیه ساکن در منطقه عراق، در بازه زمانی حضور حضرات ائمه (ع)، می توان چنین شعائری را شناسایی نمود. پژوهش حاضر با بهره مندی از روش توصیفی- تحلیلی روشن ساخت که شیعیان عراق به دلیل دسترسی به امامان معصوم (ع) و مشاهده مستقیم عملکرد ایشان، نسبت به شناخت و اجرای شعائر شیعی پیشگام بودند، اما وجود شرایط تقیه نیز در موقعیت ها و ادوار مختلف در اجرای این شعائر تأثیرگذار بوده است. زیارت قبور ائمه (ع)، جهر به «بسم الله»، اذان اختصاصی شیعی، برپایی مراسم سوگواری و سیاه پوشی، برگزاری جشن ها، پرداخت خمس به ائمه (ع)، نحوه خاص وضو، مقبره سازی و حکم خاص فقهی در طلاق از مهم ترین شعائر رایج در میان شیعیان عراق به شمار می رود.

اتان کلبرگ، خاورشناس معاصر و شیعه پژوه صهیونیستی و فعال در حوزه مطالعات شیعی است. او در دو مقاله ای که در خصوص اصطلاح رافضه تدوین کرده، در تلاش برای تبیین معنای این اصطلاح و پیشینه شناسی آن است. کلبرگ با استفاده از منابع متقدم شیعه و اهل سنت، معنای اصطلاحی رافضه و بار معنایی این اصطلاح را مورد بررسی قرار می دهد. او بر این نکته اصرار دارد که اصطلاح رافضه که ابتدا دارای معنایی منفی بوده، توسط ائمه شیعه به اصطلاحی مثبت و افتخارآمیز بدل شده است. همچنین پیشینه اصطلاح رافضه را از زمان ادریس نبی و بعد از آن حضرت موسی تا تاریخ اسلام دنبال می کند. در نقد دیدگاه او به روش تحلیل محتوای کیفی، به تفسیر دیدگاه وی و شناسایی خلأهای این دیدگاه در اصطلاح شناسی و شناخت پیشینه پرداخته شد. یافته های پژوهش نشان داد که کلبرگ اولاً میان معنای لغوی و اصطلاحی قائل به تمایز نشده و از مفهوم شناسی لغوی غفلت نموده است؛ به همین دلیل در پیشینه نیز میان دو معنا خلط کرده است؛ ثانیاً او در نهایت نتوانسته مدعای خود را که اثبات بار معنایی مثبت برای اصطلاح رافضه است، به اثبات برساند و دلیل متقنی ارائه کند، بلکه دلایل متعدد تاریخی و حدیثی خلاف این ادعا را نشان می دهد. همچنین وی در مقالات خود به نتیجه روشن نرسیده و صرفاً احتمالات را بیان کرده است و در دسته بندی اقوال و احتمالات نیز انسجام روشی و نظم منطقی را رعایت نمی کند.

دقت و بررسی در عبارت های علّامه طباطبائی در المیزان، نشانه آن است که تاریخ از نظر وی مهم بوده و ضرورت و فایده داشته و فیحد ذاته معتبر است. البته در صورت تضاد گزاره های تاریخی با آیات تاریخی قرآن، اعتبار گزاره های تاریخی از بین میرود. علّامه طباطبائی، تاریخ را از منظری خاص نگریسته و آن را به معنای شناخت حوادث و علت و زمان پدید آمدن حوادث توصیف میکند و همین طور آن را به دو قسم نقلی و زمینی تقسیم مینماید. ایشان بر این باور است که به وسیله تاریخ میتوان پاسخ بسیاری از شبهه ها و سؤا ل های مربوط را ارائه کرد. همچنین ایشان برای حوادث تاریخی که در اصل وقوع آنها اختلاف وجود ندارد، عنوان «مسلمات تاریخی» را به کار برده است. ایشان هدف از یادآوری حوادث تاریخی را در قرآن، عبرت آموزی و هدایت بشر میداند. علّامه طباطبائی برای تاریخ، عوامل فساد در نظر میگیرد و خطر آن را برای مورخ یادآور شده و توجه نمودن به آن را در مقام تجزیه و تحلیل گزاره های تاریخی خواستار میشود.

نگاه میلانی به جامعة زنان نگاهی زن گرایانه است نه انسان گرایانه، لذا برای تثبیت یک قشر،‌ قشر دیگری را نفی کرده و برای اثبات یک انسان، انسان دیگری را انکار می‌کند. این نوع نگاه همان بینش اغراق‌آمیز و سیاه و سپید در سینمای قبل از انقلاب است که از یک فرد نگاه کاملاً منفی یا کاملاً مثبت ارائه داده و او را بر منبری بلند شده از افراط‌های ذهنی بشری می‌نشاند. محکوم کردن یک انسان برای اثبات حقانیت انسان دیگر، واقعیت امر را زیر سؤال برده و حقانیت قهرمان فیلم را نیز مخدوش می‌‌کند چرا که بالا رفتن از نردبان انکار دیگری، اثباتی پوشالی و سست به ارمغان می‌آورد، لذا پرهیز از مطلق انگاری،‌به مخاطب کمک می‌کند تا مفهوم فیلم را بهتر درک کرده و با شخصیت داستان همذات‌پنداری کند.سینمای میلانی به نوعی سینمای اعتراض است. اعتراض به «امر مردانه و اطاعت زنانه». او زاویة دوربین خود را بر چهرة شکسته و تکیدة زن‌هایی زوم می‌کند که مجموعه‌ای از خواست‌های سرکوب شده و آرزوهای بر باد رفته‌اند. نوشتار پیش رو گزارشی اجمالی است از پرونده فیلم های فمنیستی میلانی که به نظر خوانندگان می رسد.