محمدمهدی اعتصامی

با اینکه آموزش فلسفه و حکمت در کشور ما سابقه ای بس طولانی و درخشان دارد و از پشتوانه ای قوی و ذخایری بی بدیل بهره مند است، اما به دلایلی چند، این آموزش روزآمد نشده و در پاسخ گویی به مسأله های جدید، پیشرفت چندانی نداشته است. در این مقاله سعی بر این است که چالش های پیش روی آموزش فلسفه در ایران مورد بررسی قرار گیرد و ارزیابی و تحلیل شود. در این بررسی شش چالش مهم انتخاب شده و به نقد و بررسی آن اقدام گردیده است. برخی از این چالش ها برخاسته از مواجهه فرهنگ و اندیشه های تمدن اسلامی با فرهنگ و تمدن جدید و قرار گرفتن در برابر پرسش های نو می باشد. حتی تلقی جدید از فلسفه نیز خود از چالش های آموزش فلسفه در ایران و عموم کشورهای اسلامی است. علاوه بر این، بخش دیگری از چالش ها برخاسته از گفت وگوهای درون فرهنگی و اختلاف بر سر جایگاه فلسفه در معارف اسلامی می باشد. این اختلاف وقتی برجسته می شود که ما می خواهیم در آموزش مدرن که در آموزش و پرورش رسمی و همگانی رُخ می دهد، همه نوجوانان و جوانان را ملزم به یادگیری فلسفه کنیم. درحالی که برخی جریان های فکری اسلامی با این دانش مخالفت سرسختانه دارند و برخی دیگر که موافق با فلسفه اند، فلسفه را دانشی تلقی می کنند که نمی تواند عمومی و همگانی شود. در این مقاله، با پذیرش آموزش همگانی فلسفه، با شرایط خاص خود، پیشنهاداتی برای عبور از این چالش ها ارائه شده است.

به نظر می رسد در میان مؤلفه های مهدویت اساسی ترین مؤلفه ، «فطری بودن حقیقت انتظار» است که در بیانات رهبر معظم انقلاب مدظله العالی جایگاهی ویژه یافته و بر آن تأکید فراوان شده است (29/06/1384). هر امر فطری ، از زمان خاص و مکان خاص و مسلک و نژاد خاص فراتر می رود و مشمول نوع انسان در همۀ زمان ها و مکان ها می شود. همچنین فطری بودن یک امر، زوال و تغییر و نیز اختلاف و تخلف در آن امر را منتفی می سازد؛ بر این مبنا، ظهور امام عصرعج و حکومت جهانی آن حضرت، مظهر و مرتبه ای از همان غایت و مقصودی است که در فطرت آدمی و ساختار وجودی او تعبیه شده و انسان ها برای آن غایت خلق شده اند و ادامۀ حیات یافته اند. بر این اساس، فطری بودن انتظار ظهور نیز در امتداد فطری بودن یک انتظار برتر و فراگیرتر، یعنی انتظار برای رسیدن به غایت خلقت انسان است. در این مقاله سعی شده است ارتباط میان غایت نهایی انسان و حقیقت عام انتظار با نگرش فطری و شهودی تبیین شود و مشخص گردد که ظهور امام عصرعج و حکومت جهانی آن حضرت در ظرف جامعۀ جهانی آخرالزمان نیز یکی از مراتب اصلی همان غایت مطلق است و انتظار ویژۀ این ظهور نیز در امتداد آن انتظار کلی است.

ابن رشد را عقیده بر آن است که ابن سینا در برهان وجوب و امکان تحت تاثیر متکلمین بوده و بر مشرب آنان مشی کرده و برهانی اقناعی آورده است بخصوص که از مفهوم واجب الوجوب بالغیر که معنای محصلی ندارد در تقریر این برهان استفاده کرده است نویسند مقاله ضمن تقریر استدلال های این دو فیلسوف چنین نتیجه گرفته که تقریر ابن رشد نه تنها مبتنی بر وجوب و امکان نیست بلکه به بیان متکلمین در برهان حدوث نزدیک می شود زیرا منظور از ممکن نزد وی موجودی اس که عدم بر وی تقدم زمانی دارد علاوه بر این ابن رشد نتوانسته مفهوم وجب بالغیر را آن گونه که ابن سینا مراد کرده در یابد. توماس آکویینی نیز گرچه برهان وجوب و امکان خود را مدیون ابن سینا و در اعتبارات ماهیت از ایشان پیروی کرده است در تبیین برهان وجوب و امکان به طریق ابن رشد نزدیک شده و ممکن الوجود را مشابه حادث زمانی فرض کرده است.