جلیل الدین سرور

آب و هوا، مهمترین عامل تاثیرگذار بیرونی در فرآیندهای شکل زایی سطح زمین است. چون شرایط آب و هوایی اخیر در عرض های جغرافیایی خاص نمی تواند بسیاری از پدیده های موجود فعلی در سطح زمین مانند سیرک های یخچالی را ایجاد کند، بدین سبب می توان این پدیده ها را به تغییرات آب و هوایی در گذشته های دور (کواترنر) نسبت داد. از جمله این پدیده های بازمانده از شرایط آب وهوایی گذشته، شواهد حاصل از فعالیت های یخچالی در سیالان (البرز غربی) به شمار می رود. در این راستا، این مطالعه در ادامه پژوهش های قبلی با مشاهدات میدانی و اسنادی و ابزارهایی چون نقشه های توپوگرافی (1:50000 و 1:25000)، زمین شناسی (1:100000)، عکس های هوایی (1:40000) با هدف شناسایی پدیده های یخچالی کوهستانی کواترنر و حدود گستردگی آن ها در دامنه های شمالی کوه سیالان واقع در البرز غربی، در جنوب شهرستان تنکابن انجام گرفته است. نتایج مطالعات نشان داد: در آب و هوای کنونی محدوده مورد پژوهش، فرآیند فرسایش آبی و تخریب سنگ ها توسط یخبندان و ذوب یخ و بطور کلی اعمال مکانیکی (از ارتفاع 2000 تا 4100 متری) و در ارتفاعات پایین تر از 2000 متری تخریب و متلاشی شدن سنگ ها بر اثر اعمال فیزیکو- شیمیایی و بیوشیمیایی برتری و غلبه دارد و در نتیجه عوارض و پدیده های مربوط به این فرآیندها در سطح دامنه های کوهستانی چشم انداز غالب را تشکیل می دهد. در عین حال در ارتفاعات 2500-4176 متری، شواهدی نظیر سیرک های یخچالی، یخرفت ها، وارو، دره های یخچالی و ... مبتنی بر فرآیندهای یخچالی وجود دارد که بر سردتر بودن آب و هوای گذشته در کواترنر دلالت دارد

اشکال سطح زمین و میزان تاثیر فرایندهای گذشته و حال را در تکامل و تحول سیمای زمین میتوان روی نقشه ژئومورفولوژی به طور دقیق ترسیم نمود و نمایش داد. چون این نقشه ها میتوانند دارای ویژگیهای مورفومتریک- مورفوژنیککرونولوژیک باشند، در طرحهایمدیریت و منابع طبیعی به عنوان اسناد پایه و اساسی مورد استفاده قرار میگیرند. هر اندازه مقیاس نقشه ها بزرگتر باشد، میتوان جزئیات بیشتری را در متن آنها به نمایش در آورد. تا سال 1379، نقشه های ژئومورفولوژی با مقیاس 25000 :1 در سطح استان گیلان وجود نداشت، ولی با اتمام مراحل اجرایی طرح پژوهشی (تهیه نقشه های ژئومورفولوژی شرق گیلان با مقیاس 25000 :1) در سال 1381، اطلسی متشکل از 57 برگ نقشه به ابعاد 90 * 100 سانتیمتر (شامل متن و راهنما) با هدف دانش افزایی آماده و ارائه شده است . نوشتار حاضر خلاصه ای از شرح چگونگی انجام کار و نتایج به دست آمده از اجرای طرح است که امید است مورد استفاده دانشجویان و دانش پژوهان رشته های جغرافیا و علوم زمین قرار گیرد.

حرکات توده ای یکی از مخاطرات طبیعی است که از نظر فراوانی و شدت وقوع، خسارت های مستقیم (مسدود کردن راهها و مسیر آبراهه ها، مدفون کردن مناطق مسکونی و تاسیسات خدماتی) و خسارت های غیرمستقیم (اثرات ناگوار زیست محیطی، هدر رفتن خاک، افزایش رسوبات و کاهش ظرفیت مخازن سدها) را به دنبال دارد. تحقیق حاضر در حوضه سد کلان ملایر با هدف مشخص کردن عوامل موثر در حرکات توده ای و شناسایی نواحی مستعد حرکات توده ای و تعیین وزن که بیانگر میزان نقش این عوامل در وقوع حرکات توده است، صورت گرفته است. از بین عوامل موثر در وقوع حرکات توده ای عوامل لیتولوژی، فاصله از گسل، شیب، سطوح ارتفاعی و میزان بارش در این تحقیق انتخاب گردید. با استفاده از نقشه های زمین شناسی، توپوگرافی و عکس های هوایی در قالب سستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و نرم افزار AreGIS نقشه های تحقیق بصورت رقومی و لایه بندی و برای تجزیه و تحلیل داده های بدست آمده از طریق بررسی متغیرهای موثر از مدلLNRF بعنوان ابزار مفهومی تحقیق استفاده گردید. در خاتمه با وزن دادن به عوامل موثر و جمع جبری آنها نقشه پهنه بندی خطر حرکات توده ای با همپوشانی نمودن لایه های مختلف تهیه گردید و نتایج نشان می دهد که مدل LNRF کارایی خوبی برای بررسی داده ها و پهنه بندی حرکات توده ای در حوضه سد کلان را نشان می دهد.

لغزش، حرکت یکپارچه و ناگهانی حجمی از خاک و موادّ سطح دامنه‎هاست که به پایین‏دست دامنه‎ها منتقل می‎شود. وقوع لغزش‎های متعدّد در باغ‎های چای نواحی کوهستانی شرق گیلان باعث کاهش سطح کشت چای می‎شود که در نتیجه مقدار تولید چای پایین می‎آید و هر ساله به‎منظور رفع کمبودها و نیازهای مصرفی چای، مقدار قابل توجّهی ارز جهت واردات چای از کشور خارج می‎گردد. ضمن آن‎که کاهش تولید چای خسارات مالی زیادی به چایکاران ناحیه وارد می‎سازد. بنابراین شناخت پدیده، معرفی اماکن لغزشی و عوامل و عناصر مؤثّر بر لغزش‎ها در باغ‎های چای شرق گیلان می‎تواند به‎عنوان مطالعات پایه‎ای برای برنامه‏ریزان مفید باشد و نتایج حاصل از تحقیق به اقتصاد ناحیه و سطح ملّی کمک نماید. این مقاله که خلاصه‏ای از گزارش نهایی تحقیقی است که در سال 1375 توسّط نگارنده به انجام رسیده، با اهداف زیر ارائه می‎گردد: 1) معرفی عوامل و عناصر مؤثّر در ایجاد لغزش‎ها و اولویت‏بندی آنها؛ 2) شناسایی و معرفی مکان‎های لغزشی یا مستعد به رویداد لغزش و اولویت‏بندی نواحی، به نسبت فراوانی لغزش‎ها.

شناسائی و مطالعه میراث های ریخت شناسی، نقش اساسی در نمایش روند تغییرات آب و هوایی گذشته در یک مکان جغرافیایی دارد. در این پژوهش با استفاده از نقشه های توپوگرافی، زمین شناسی و شواهد میدانی ( که بخش مهمی از تحقیق را در بر می گیرد)، شواهد ریخت شناسی یخچالی در دامنه شمالی کوه خشچال شناسائی شد. اشکال شناسائی شده شامل، اشکال کاوشی مانند: سیرک های یخچالی، دره یخچالی و اشکال انباشتی، یخرفت های یخچالی می باشد. نتایج بررسی ها نشان می دهد در طی دوران پلئیستوسن آب وهوای در دامنه شمالی خشچال، دارای دمای کمتر و احتمالا بارش بیشتر نسبت به آب و هوای امروزی بوده است و فرایند های فرسایشی و شکل زائی یخچالی در آن عمل نموده است. در حالیکه شواهد موجود نمایانگر آن است که امروزه با توجه به ارتفاع زیاد و شرایط بارش و دمای منطقه، فرآیندهای شکل زائی مجاور یخچالی (ذوب و یخبندان) بر منطقه حاکم است.  

دلتا یکی از اشکال تراکمی آبرفتهای رودخا نه ای است که در پایاب زهکش اصلی و در نزدیکی ساحل تشکیل  می گردد. شیب مناسب ،خاک حاصلخیز، دسترسی به منابع آب و وسعت قابل توجه دلتا ی پل رود  زمینه مناسبی را برای فعالیت های انسانی  فراهم نموده که ممکن است در نتیجه ی تحول دلتا ناشی از تغییرمسیر رود اصلی و سایر شبکه آبهای آن، وسعت دلتا کم یا زیاد شود . پیامد این تحول می تواند بر زندگی ساکنان آن تأثیرات مثبت یا منفی بر جای گذارد . با تکیه بر اهمیت موضوع وطبق پژوهشهای بعمل آمده، این دلتا در زون البرز واقع شده و رخدادهای زمین شناسی آن در تکامل و تغییرات دلتا مؤثر بوده و در دوران کواترنری تحت تأثیر دوره های یخچالی و بین یخچالی قرار داشته و در دوره هولوسن مسیر تکاملی خود را پیموده، بطوریکه در حال حاضر این دلتا از دو شیب توپوگرافی  ساحل و جلگه در پایاب حوضه پل رود تشکیل شده است. شیب متوسط دلتااز 1% کمتر و دارای اقلیم از نوع بسیار مرطوب می باشد به گونه ای که در فصل بهار از حد اکثر رسوبدهی (39/54 درصد) ودر فصل تابستان از میزان حداقلی آن (14/9 درصد) بر خوردار است، این تحقیق بر اساس عکس های هوایی وتصاویر ماهواره ای در سه دوره زمانی (1346 ،1373، 1385) و پیمایش زمینی،نقشه های توپوگرافی و منابع کتابخانه ای با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی صورت پذیرفت . نتایج تحقیقات نشان داد که این دلتا از نوع پیشرونده است و تحت تأثیر فرایند های رودخانه ای گذشته و امروزی، همچنین نفوذ و عملکرد امواج در عهد حاضر شکل گرفته است. بنابر این می توان آن را در ردیف دلتا های امروزی بشمار آورد.

مطالعات مربوط به کواترنر در ایران حدودا از اوائل قرن بیستم به وسیله دانشمندان خارجی آغاز شد و پژوهشگران داخلی نیز در دو دهه گذشته به ردیابی شواهد ژئومورفیک تغییرات اقلیمی و زمین شناسی کواتر نر پرداخته و تحقیقات دیگران را مورد بحث و بررسی قرار داده اند. در بین تحقیقات انجام یافته، بررسی پدیده های یخچالی کوهستانی ایران در کواترنر چشمگیرتر است (محمودی، فرج ا ... 1367 ، ثروتی، محمدرضا 1369 ، رامشت، محمد حسین 1372 ، طاحونی، پوران 1384 و...). (با وجود این که در مورد یخچال های کوهستانی البرز و شمال غرب گیلان، تحقیقات متعددی انجام گرفته است ) به رغم وجود آثار و پدیده های یخچالی کواترنر در جنوب شرق گیلان، تاکنون در این زمینه پژوهش منسجم و میدانی خاص صورت نگرفته است (بدین لحاظ، این تحقیق با هدف شناسایی شواهد یخچالی کوهستانی و به منظور دانش افزایی و با استفاده از روش های تاریخی – مقایسه ای،تحلیل ژئومورفولوژیکی بر پایه ی مشاهدات میدانی و بررسی اسناد و مدارک موجود (نقشه های توپوگرافی، زمین شناسی، عکس های هوایی و...) انجام شده و خلاصه ای از آن در این مقاله ارئه گردیده است. نتایج تحقیقات نشان داد،در هنگام یخبندان پلئیستوسن عرض های میانی و شمالی (دوران سرد و مرطوب )، در جنوب شرق شهرستان ”رودسر“ گیلان، یخچال های کوهستانی وجود داشته است که آثار ناشی از عملکرد آن به صورت شواهدی نظیر : سیرک های یخچالی، یخ رفت ها، دامنه های مجاور، دره های معلق و ...) در سطح منطقه مورد مطالعه برجای مانده است.

هدف اصلی از انجام این تحقیق شناسائی و معرفی، عوامل مؤثر بر مخاطرات طبیعی اعم از سیل، لغزش، آتش سوزی،...وهمچنین پراکندگی مکانی و زمانی مخاطرات و گستردگی و وسعت آنها در حوضه آبخیز شفارود شهرستان رضوانشهر(تالش) واقع در غرب استان گیلان می باشد. اثر انعکاس این مخاطرات بر وضعیت اقتصادی-اجتماعی ساکنان نکته قابل توجهی است که اهمیت این تحقیق را نشان میدهد. این تحقیق با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی (سیستم حوضه ای) و با بهره گیری از ابزارهائی چون نقشه های توپوگرافی سازمان نیروهای مسلح و نقشه های زمین شناسی، کاربری اراضی، عکسهای هوائی سازمان نقشه برداری کشور و بازدیدهای میدانی (مشاهده مستقیم ) وبکارگیری G.P.S نرم افزارهای Excel و AutoCAD به انجام رسیده است. نتایج مطالعات نشان داد :عمده ترین مخاطرات طبیعی تهدید کننده حوضه عبارتند از : لغزش،سیل،آتش سوزی،خشکسالی،رعدوبرق،گزندگی حیوانات،آفات گیاهی،...که در این راستا، نوع و جنس سازندهای زمین شناسی و گسلهای متعدد در داخل حوضه و گسل سراسری آستارا در پایاب حوضه، اختلاف ارتفاع بین خط الرأسها و پایاب حوضه ، شیب دامنه ها، ریزش باران و دوام برف (حدود 6 ماه))، وزش بادهای شدید در پاییز و اوایل بهار، پوشش انبوه جنگلی در سرتاسر حوضه و ... از جمله عوامل عمده ی طبیعی و مهمی می باشند که در ایجاد مخاطرات طبیعی حوضه نقش اساسی بر عهده داشته  نظیر وقوع لغزش و ریزش سنگ( در شمال غرب،مرکزوجنوب غرب حوضه) در روستاهای ارده( 1383) روشنده (1375) دشت دامن (1383 )و وقوع سیل در پارگام (1375)، رینه (1383)،  وسکه (1373) و ... آتش سوزی در جنگلهای جنوب وجنوب غرب حوضه(رزه،دشت دامن) طی ده ساله 85 – 1375 .رویداد این مخاطرات علاوه بر خسارات اقتصادی وآسیب های اجتماعی،درسطح محدوده مورد بررسی مجموعاً چشم اندازهای محیطی را تغییر داده و می دهند.

سلیمان کوثری در سال 1365 در مقاله ای تغییر مسیر سفید رود را طی سال های 1982-1955 میلادی مورد بررسی قرار داد و بر اساس شواهد موجود (باند های ماسه ای ساحلی، باتلاقها  و...) ثابت کرد که در طول این مدت (حدود 27 سال ) رودخانه سفید رود از سمت شرق به غرب تغییر مسیر داده است. در این مقاله تغییر مجدد سفید رود از سوی غرب به شرق (عکس جهت ومسیر قبلی ) در طی 1982تا 2008 میلادی (حدود 27 سال ) مورد مطالعه قرار گرفته است. این تحقیق بر پایه مشاهدات مستقیم میدانی و بررسی اسناد موجود انجام شده است.بر پایه شواهدی ( وجود مآندر های آستانه اشرفیه ،برکه های بجای مانده درمسیر قبلی سفید رود از آستانه به سمت زیبا کنار، مرداب جوچاق و...) که در پیمایش زمینی واستفاده از G.P.S نتایج نشان داد : طی 27 سال گذشته تکامل دلتای سفید رود و تغییر مسیر این رودخانه تحت تاثیر عوامل زیر صورت گرفته است: 1- تراکم و انباشت رسوبات رودخانه سفید رود . 2- جریان دریایی خزر و جهت حرکت آن (عکس عقربه های ساعت ) امواج دریای خزر 3-حرکت نئو تکتونیکی بویژه بعد از زلزله خرداد 1369 رودبار نتیجه تاثیراین عوامل به دو صورت مشهود است: یکی پیشروی خشکی و عقب نشینی دریا در محل فعلی ورود این رود خانه به دریای خزر (مصب سفید رود )- دومی جابجایی سفید رود  از غرب به شرق از طول به طول شرقی  (یعنی  برعکس مسیر قبلی 1365).