نرگس رضاقلی زاده آهنگر

یکی از شاخص های تاریخ نگاری دوره میانه ایران اسلامی طرح مباحث نظری «آداب ملکداری و اخلاق فرمانروائی» در خلال بیان تحولات تاریخی و با اتکا بر«آیات و روایات» است. این شیوه تاریخ نگاری متاثر از شرایط تاریخی و اوضاع سیاسی ایران و جهان و لزوم آشنایی فرمانروایان با شیوه های ملکداری مورخان مسلمان در دوره میانه ایران بوده است.مورخان مسلمان خود را ملزم نمودند تا با طرح مباحث نظری در خلال بیان وقایع تاریخی متکی بر آموزه های اسلامی ، همراه با آیات قرآنی و نیز فرهنگ ایرانی به شرح وظایف حاکمیتی حکمرانان بپردازند. درمیان مورخان این دوره ، «حافظ ابرو» درمقدمه کتاب جغرافیایش موضوع «سیاست مدن»را به صورت علمی و نظامند بحث نمود ه است. گرچه حافظ ابرو در پرداختن بدین موضوع نوآورر نبوده است و دیگر مورخان  هم عصر او نیز بدین مهم پرداخته اند. از این رو نظر به اهمیت حکمرانی سیاسی و ابعاد فرهنگی و اجتماعی آن بررسی تطبیقی دیدگاه«حافظ ابرو» با دیگر مورخان و اندیشمندان هم عصرش در حوزه حکمرانی سیاسی ضروری به نظر می رسد. براین اساس خواست پژوهش حاضر یافت پاسخ این پرسش اصلی است که: مفاهیم حکمرانی، وظایف و ویژگی های شخصیتی حاکمان از نگاه حافظ ابرو و نخبگان مسلمان ایران دوره میانه چیست؟ روش تحقیق در این پژوهش تاریخی متکی بر منابع کتابخانه ای بوده و با بهره گیری از مطالعات میان رشته ای سعی خواهد شد تا براساس داده های متون اصلی به شیوه توصیفی، تحلیلی به پرسش تحقیق پاسخ داده شود. 

شهاب الدین عبدالله بن لطف الله بن عبدالرشید، معروف به حافظ ابرو، مورخ بزرگ ایرانی در عصر تیموری است. او درباره تاریخ ایران چندین جلد کتاب نوشت که مهم ترین آنها کتاب جغرافیا و مجمع التواریخ السلطانیه است. وی در مقدمه این کتب، موضوع «علم تاریخ» را به لحاظ نظری تبین کرده است. حافظ ابرو مانند ابن فندوق بر این بارو است که چون وقایع تاریخی با هم شباهت هایی بسیار دارند، مطالعه تاریخ برای همه، به ویژه سیاست مداران و مدیران کشور لازم و ضروری است که با آگاهی از شرح حال گذشتگان، اشتباهات آنان را تکرار نکنند. به اعتقاد حافظ ابرو، الگوگیری از زندگی انبیای الهی از جمله فواید مطالعه تاریخ است؛ زیرا آگاهی از رفتار و عمل پیامبران در برابر سختی ها و صبر آنان در برابر مشکلات باعث می شود جوامع انسانی در زمان حوادث ناگوار زندگی و بحران های اجتماعی، امیدشان را از دست ندهند. حافظ ابرو به مانند خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، به بی طرفی مورخ تأکید دارد و معتقد است مورخ همان گونه که فضایل قومی را می نگارد، باید رذایل شان را نیز بر دفتر تاریخ ثبت کند.

درباره حملات مسلمانان به ایران نظر رایج این است که ایرانیان به سبب نظام استبدادی و بی عدالتی حاکم بر جامعه ساسانی از مسلمانان استقبال کردند. بنا به اعتقاد برخی از پژوهش گران معاصر اگر اسلام وارد ایران نمی شد مسیحیت ایران را فتح می کرد. اما بررسی تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی نشان می دهد که ایرانیان تا قرن پنجم هجری به آیین زردشت وفادار بودند.

سیاست حضرت رسول خدا (ص) با زردشتیان ناحیه هجر در منطقه بحرین به عنوان اهل کتاب اعتراض برخی از مسلمانان را برانگیخت. امّا پیامبر به شدت با این گروه برخورد کرد. تا جایی که برخی منابع از آنان به عنوان منافقان یاد کرده اند. خلفای اوّلیه نیز با تأسی از رسول خدا (ص) پس از فتح ایران زردشتیان را به عنوان اهل ذمه پذیرفتند.