مجتبی رضازاده اردبیلی

مطالعات گنبدهای دوپوسته گسسته بیشتر بیانگر ویژگی های سبکی و سازه ای آنها است و پژوهش از منظر هندسه کمتر دیده می شود. پژوهش مورد کاوی حاضر تلاشی است پیرامون یافتن پاسخ این پرسش ها: چه رابطه ای میان هندسه نظری و عملی در طراحی و ساخت گنبد دوپوسته گسسته وجود دارد؟ عوامل اصلی موثر بر فرایند طراحی و ساخت این نوع گنبد کدامند؟ برای پاسخگویی به پرسش ها ابتدا مبانی نظری کاربرد هندسه در معماری مطالعه شد. سپس با مطالعه و تحلیل ساختار بنا به کارگیری اصول هندسه و تناسبات استخراج شده در بخش مطالعه نظری در بنا جستجو و در نهایت فرایند هندسی شکل دهنده به بنا رمزگشایی شد. این پژوهش در پی آن است تا باارائه نحوه پیاده سازی هندسه نظری، تبدیل آن به هندسه عملی را بصورت مجموعه ای نظام مند تبیین کند. یافته ها نشان می دهند طراحی و ساخت بنا از یک نظام طراحی پیش اندیشیده پیروی می کند که در آن اشکال پایه، مربع، دایره و پنج ضلعی هستند و تناسبات میان اجزا بر پایه تناسب طلایی است بگونه ای که تناسبات در پلان، مقطع و نما صدق می کنند. نتایج پژوهش با احیاء دانش بومی می توانند در بازسازی و مرمت بناهای گنبددار و طراحی سازه های پوسته ای مدرن موثر باشند.

کتیبه ها به عنوان عناصر معنایی و تزئینی در معماری اسلامی از ابزارهای مهم در جهت گسترش عقاید و سیاست های مذهبی حکومت ها بر مردم در دوره های مختلف به لحاظ ماهیت مکتوب خود، بیانگر اندیشه های هر عصر هستند با این ایده، تزئینات متبرکه با اسلیمی های گیاهی و نقوش هندسی و ترنج ها باهم درمی آمیختند و زیباترین آثار هنری را در مساجد به نمایش می گذاشتند. دو مسجد گوهرشاد و شاه مشهد به عنوان شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی از تزئینات و کتیبه های مختلفی با مضامین دینی شامل اسماء الهی، آیات قرآن و احادیث و روایات برخوردارند. بر این اساس، مطالعه درباره دو بنای ارزشمند (مسجد گوهرشاد و شاه مشهد) با تاکید بر تطبیق پذیری تزئینات متبرکه و مضامین آنها در مناره های این دو مسجد، هدف این پژوهش قرار گرفت. برای این منظور، مقاله حاضر از نوع تحقیقات کیفی با روش تحلیلی- تطبیقی و با استناد بر منابع کتابخانه ای، اسناد تاریخی و مشاهدات میدانی بر دو بنای مذکور به نگارش درآمد. طبق مطالعات و تحلیل های انجام شده، مشخص گردید که مناره های دو مسجد گوهرشاد و شاه مشهد در یک دوره تاریخی و معماری بنا گردیده اند و تزئینات متبرکه ی موجود در مناره های این دو مسجد از لحاظ محتوا، رنگ، رسم-الخط، اسماء الهی، کاشیکاری و ... از تطبیق پذیری بالایی برخوردارند.

جمعه مسجد اردبیل، در طول حیات بیش از هزار ساله ی خود، خسارت های بسیاری را بر اثر عوامل انسانی و طبیعی بر کالبد و محتوای خود دیده است. پی بردن به فرم منحنی گنبد فرو ریخته مسجد در جهت تکمیل خطوط اصلی بنا برای ساخت گنبد جدید در مرمت، امری ضروری است. هم چنین شناخت جایگاه جمعه مسجد به عنوان یکی از مساجد مهم و کهن کشور و نیز بررسی تاثیرپذیری از و تاثیرگذاری بر بناهای مشابه متقدم و متاخر خود، بدون اشراف دقیق بر ویژگی های معماری آن، امکان پذیر نخواهد بود. هدف پژوهش، یافتن منحنی گنبد جمعه مسجد اردبیل با بررسی پلان ها و مقاطع مشابه آن و از نوع بنیادی است. روش تحقیق، تحلیلی – تطبیقی و به صورت داده بنیاد است. ماهیت پژوهش، آمیخته است. گردآوری داده ها از روش میدانی و با استفاده از اسناد و منابع کتابخانه ای بوده است. پس از مقایسه ی تطبیقی 20 بنای مشابه با جمعه مسجد در بازه ی زمانی صد سال قبل تا صد سال بعد از آن، بر اساس متغیرهای مختلفی نظیر نوع پلان، گوشه سازی، تزیینات، شکل ساقه گنبد، نحوه ی نورگیری و نیز تناسبات گنبدخانه، نزدیک ترین بناها به بنای مورد نظر مشخص گشته و منحنی گنبد آنها روی جمعه مسجد شبیه سازی و با شناسایی نوع منحنی و ترسیم دقیق آن، شکل اولیه گنبد ایلخانی جمعه مسجد ترسیم گردید.

نوع اندیشه های متفاوت که از یک شناخت عرفانی سرچشمه می گیرد، تأثیر بسیار در شکل گیری فضاهای انسان ساخت دارد. قدمگاه نیشابور به عنوان یکی از اماکن زیارتگاهی، متأثر از اندیشه های عرفانی بوده است و این مفاهیم در شکل گیری این مجموعه تأثیرگذار بوده است. در سفری که شیخ بهایی با شاه عباس صفوی در سال 1020ه.ق از اصفهان به مشهد آمده، شاه عباس دستور ساخت قدمگاه را در این محل داد و قدمگاه با طراحی وی ساخته شد. در این مقاله تلاش می شود ارتباط معماری این مجموعه با مفاهیم عرفانی بازشناسی شود. در سیر مراتب عرفان، از منازل هشت گانه ای یاد می شود که سالک با طی منازل هفت گانه تا مرتبه فنا فی الله می رسد و در مرحله هشتم، از حق به سوی خلق بر می گردد. این مقاله سعی دارد، با شناخت ویژگی های هر یک از این مراحل، ارتباط آن را با تحت تأثیر قرارگرفتن شکل گیری باغ قدمگاه با تفکر طریقت بررسی نماید. ابتدا تفکر طریقت مورد مطالعه قرار می گیرد در ادامه به شناخت و معرفی باغ قدمگاه پرداخته می شود و در گام بعدی ارتباط میان این دو حوزه بر پایه مستندات موجود مورد بررسی واقع خواهند شد. این پژوهش مبتنی بر روش تاریخی، تحلیلی، تفسیری و نیز پژوهش موردی است.  

استفاده از ترسیمات هندسی در هنر و معماری ایران سابقه ای طولانی دارد. طرحمایه های هندسی مخصوصاً پس از اسلام، برای معین کردن اندازه های بنا و به دست آوردن تناسبات مطلوب مورد استفاده قرار گرفته است. مقاله حاضر تلاشی است در جهت یافتن ترسیمات هندسی پایه در قصر خورشید کلات نادری. این بنا به دستور نادر شاه افشار در اوایل قرن 12 هجری ساخته شد. آیا طرح این بنا بر اشکال هندسی خاصی استوار است؟ برای یافتن پاسخ این پرسش، ابتدا مبانی نظری کاربرد هندسه در معماری بررسی می شود. در این زمینه مروری بر آرا فلاسفه و دانشمندان مسلمان و همچنین اصول نیارشی کاربرد هندسه در معماری خواهد شد. پس از آن بنا با متدولوژی خاصی شناخته می شود که شامل مختصری از تاریخ و جغرافیای اثر، معرفی اثر، سبک شناسی و مطالعه نمونه های مشابه است. سپس بر مبنای دو مقوله پیشین طرح هندسی شکل دهنده به قصر خورشید ارائه می شود. این هندسه بر مبنای شش ضلعی منتظم است. شکل به دست آمده در نما و مقطع صدق می کند و در عین حال بدون تغییر بر پلان قابل انطباق است. یافته های این مقاله می تواند در کنار مطالعات مشابه دیگر در جهت باز شناسی آثار معماری ایران و بازیابی هویت اصیل اسلامی- ایرانی آن به کار رود

بهدنبال طرحهایی که در گذشته و نیز اخیراً برای بافت کهن شهرها تصویب شد، طراحی در اطراف و حریم بلافصل آثار هنری، بهخصوص مجموعههای مذهبی موجود در این محدودهها، مدنظر طراحان میراث فرهنگی قرار گرفت و در این راستا طرحهایی ارایه شد، اما به دلیل قرارگیری موضوع طراحی در موقعیت خاص، تجمیع نظر مسئولین و ارگانهای مختلف ذینفع با افت و خیزهای فراوانی روبه رو شد. روند هفت مرحلهای طراحی در اطراف بقعه شیخ صفیالدین از نمونههای بارز و منحصربهفرد این مدعاست که محور اصلی پژوهش است. آنچه در بررسی این روند حاصل میشود چگونگی هماهنگی و توافق مابین طراحان و کارفرمایان طرح است؛ در حقیقت تنها وجود طراحان زبده و ارایه طرحهای منسجم و شایسته یک بنا و اجرایی شدن آن کافی نیست، بلکه کمبود آگاهی سازمانهای ذیربط و مجریان طرح در زمینه ضوابط حریم آثار هنری، و نیز از متدلوژی طراحی و اهداف فرهنگی آنها، منجر به طولانیشدن زمان پذیرش و تصویب طرحها میشود. لذا اهداف این پژوهش، دستیابی به روشهای توانمندسازی فکری و توجیه طرح با توجه به مصالح کارفرما از طریق ارایه گامبهگام و مرحله به مرحله طرحها است که در انتها با توجه به بررسیهای انجام شده، راهبردهایی ارایه خواهد شد. در این مسیر، علاوه بر مطالعات کتابخانهای، اعمال میدانی، بررسی نقشهها و طرحها، انجام گرفته که در مقاله ارایه خواهد شد.

معماری همواره به نوعی با یک تفکر بنیادین ارتباط داشته است. به نظر می رسد که مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی به عنوان یکی از مراکز مهم عرفان و تصوف نیز متاثر از اندیشه ها و مفاهیم عرفانی بوده و این مفاهیم در شکل گیری معماری این مجموعه تاثیرگذار بوده باشد. مجموعه شیخ صفی الدین در طی دوره های مختلفی ساخته شده است اما در متون تاریخی آمده است که صدر الدین موسی – فرزند و جانشین شیخ – نظم و نسق بقعه را خود طراحی کرده است و از طریق یک رویا آن را به معمار این بنا الهام نموده است. بنابراین شاید بتوان ارتباط معماری این مجموعه را با تفکر و مفاهیم عرفانی بازشناسی نمود. در سیر مراتب عرفان از منازل هفتگانه ای یاد می شود که سالک با طی این منازل به مرتبه فنا فی الله می-رسد. این مقاله سعی دارد تا با شناخت دقیق ویژگی های هر یک از این مراحل ارتباط آن را با شکل گیری مجموعه شیخ صفی الدین بکاود. برای دستیابی به سوال مقاله ی حاضر، در ابتدا تفکر طریقت مورد مطالعه قرار می گیرد و در ادامه به شناخت و معرفی مجموعه شیخ صفی-الدین اردبیلی پرداخته می شود. در گام بعدی ارتباط میان این دو حوزه بر پایه شواهد و مستندات موجود مورد بررسی واقع خواهند شد.

مقاله حاضر با هدف دستیابی به الگویی مناسب جهت مداخله در بافت های تاریخی، به مطالعه موردی در زمینه شهر اردبیل پرداخته است. تحقیق حاضر بدلیل تأثیر شناخت تاریخی و کالبدی شهر در ارائه طرح، در بخش های آغازین به بررسی حوادث تاریخی، رشد، گسترش و تحولات شهر در دوران های گوناگون میپردازد. سپس برای معرفی عناصر تأثیرگذار در طراحی بافت کهن به تحلیل ساختار کهن محلات و شناسایی نقاط مهم بافت با توجه به تعاملات اجتماعی ـ فرهنگی مردم پرداخته و در ادامه معرفی طرح، در قالب پیشینه، اهداف، فرایند برنامه ریزی و طراحی انجام گرفته است. دستاوردهای این پروژه، شامل دستیابی به فضایی در خور تعاملات بشری امروز با حفظ استخوانبندی ارزشمند بافت و خلق فضاهای شهری با توجه به بروز جلوه هایی از آداب و سنن اصیل مردم در آنها و ارائه الگوها و ضوابط مشخص طراحی در بافت کهن میباشد. در این پژوهش علاوه بر مطالعات کتابخانه ای و بررسی سفرنامه ها و نقشه ها، برداشت های میدانی نیز انجام گرفته است که در مقاله ارائه می گردد. مقاله پیش روی درصدد ارائه نمونه ای برای طراحی و مدیریت در بافت های کهن مشابه میباشد.