محسن عموشاهی

کتاب «تنظیم حکومتی دین و التزام مذهبی؛ تحلیل تجربی در سه سطح جهانی، کشورهای اسلامی و ایران» نوشته محمدرضا طالبان است که به تازگی (زمستان ۱۴۰۲) از سوی پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی و انتشارت عروج منتشر شده است. نویسنده کتاب، دانشیار جامعه شناسی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی و دارای ده ها مقاله و اثر در حوزه جامعه شناسی دین است. این نوشتار گزارش نشست نقد کتاب یادشده با حضور طالبان نویسنده اثر و علیرضا شجاعی زند و سیدحسین سراج زاده به عنوان ناقد است. کتاب حول این مسئله دیرپا شکل گرفته که جامعه پذیری رسمی مذهبی توسط حکومت پساانقلابی ایران در چند دهه اخیر، چه تأثیری بر دین داری ایرانیان گذاشته است؟ نویسنده در پاسخ با رجوع به استدلال های ارائه شده توسط اندیشمندان ایرانی و ردیابی مسئله در ادبیات جامعه شناسی دین، به دو جواب متضاد ذیل دو پارادایم یا دیدگاه نظری سکولاریزاسیون و اقتصاد بازار دین رسیده است. طرفداران رویکرد نظری اقتصاد بازار دین با اقامه استدلال هایی تأثیر مزبور را منفی می دانند و بر این باورند که تلاش چنددهه ای حکومت دینی برای جامعه پذیری مذهبی مردم و تنظیم مذهبی هرچه بیشتر جامعه، خواه ناخواه موجب کاهش التزام مذهبی ایرانیان شده است. در مقابل، برخی اندیشمندان ایرانی و نیز جامعه شناسان طرفدار رویکرد نظری سکولاریزاسیون، تغییر ساختارهای جامعه و تعبیه برخی نظام های پاداش دهی اجتماعی را موجب ایجاد انگیزش تسهیل و تقویت هرچه بیشتر دین داری و افزایش التزام مذهبی ایرانیان می دانند. اثر حاضر در مقام آزمون تجربی رویکردهای یادشده در ایران تلاش نموده تا نشان دهد که نتایج یک مطالعه سیستماتیک علمی با اتخاذ روش تطبیقی چندسطحی تا چه حد برای مدعاهای مزبور دلالت تأییدی یا ابطالی دارند.