علیرضا کاشانی

گذشتگان ما به موضوع ادبیات تعلیمی، بویژه اخلاق اهمیت خاصی می دادند، علمی که موضوع اصلی و کلان آن، نیکی و بدی یِا خیر و شرّ است و ب ه رفتارهای افراد در مقابل هم می پردازد. هدفِ غایی عل م اخلاق، هدایت انس ان ها به سمت نیکی و زیبای ی هاست و قصد دارد آنها را برای اصلاح رفتارهای فردی و اجتماعی، راهنمایی و آماده کند، که این موضوع در متون نظم و نثرِ ادبِ فارسی هم کاملاً جلوه گراست. ازجمله دانشمن دانی که به این ام ر توجه ویژه داشته و دو کتاب هم با این موضوع به نام های «اخلاق ناصری» و «اخلاق محتشمی» تألیف کرده است، «خواجه نصیرالدین توسی» است. قرن ها پس از نگارش این کتاب محقّقان دیگری نیز ترغیب شدند تا با تأثیرپذیری و طبق شیوه او به خلقِ آثار جدیدی بپردازند. یکی از این آثار که در زمینه «تدبیر منزل» نگاشته شده است، کتاب «اخلاقِ جلالی» نوشته «جلال الدین دوانی» از علما و حکمای قرن نهم قمری است که در واقع بازنویسی رساله خواجه نصیر است و عمده تغییرات ایجاد شده در آن، پُررنگ شدنِ صبغه دینی نسبت به نگاه فلسفیِ خواجه نصیر، تغییر سبک نگارش کتاب و ساده تر شدن آن، تلخیصِ کتاب، اضافه کردنِ آیات و احادیث و اشعار و امثال عربی و...، است. هدف این مقاله، بررسی بحث «تدبیرمنزل» در این دو کتاب است.

تحقیق مزرعه ای (تم) مکمل تحقیق ایستگاهی و پل ارتباطی میان کشاورزان، تحقیق، و ترویج است؛ موضوعی که مقاله حاضر به معرفی و توصیف آن می پردازد. نوع کشاورز (خرده پا یا بزرگ، مرد یا زن)، زمین کشاورز، ماهیت و میزان درگیرشدن کشاورز در تحقیق، و محیط کشاورز به مثابه متغیرهایی عمده هر یک به نحوی بر تم تأثیر می گذارند. این نوع تحقیق با هدف آزمایش و تأیید نتایج ایستگاهی، ایجاد و سازگاری فناوری جدید، و یا نمایش و ترویج فناوری های ایجاد شده صورت می گیرد. تم بیشتر از نوع آزمایشی و در پاره ای موارد توسعه ای است. مدیریت آزمایش ها یا با محقق است، یا به طور مشترک با محقق و کشاورز، و یا حتی تنها با کشاورز. میزان درگیرشدن کشاورز در تحقیق آزمایشی از سطوح انفعالی و ابزاری گرفته تا سطح کاملاً فعال متغیر است. تم توسعه ای از فنون و روش های ترویج برای معرفی مفاهیم یا نظام و آگاه سازی کشاورز استفاده می کند، و از این رو، درگیرشدن مشترک محققان، کشاورزان و مروجان را می طلبد. تم توسعه ای دارای سه مرحله اکتشافی، میانی، و طرح آزمایشی است. فناوری های مورد آزمایش در این تم یا تک جزئی اند، شامل کود شیمیایی یا یک رقم محصول، و یا بسته ای اند، شامل چندین جزء مستقل مانند بذور اصلاح شده، کود شیمیایی و علفکش ها، و یا مرکب اند، شامل چندین جزء در تعامل، مانند کشت راهرویی. تحول از مرحله تم تک جزئی به تم مرکب مستلزم کاهش تدریجی و حذف شکاف بین تحقیق و ترویج کشاورزی است. توصیه برای ترویج فناوری جدید باید از طریق رهبران جامعه روستایی و با تشکیل جلسات عمومی و بیان فواید فناوری جدید صورت گیرد. در پذیرش فناوری جدید از سوی دیگران‏، استفاده از پوستر، نمایش های طریقه ای و نتیجه ای و نیز نمایش نمونه های موفق بسیار مؤثر است. جلب مشارکت و ایجاد حس اعتماد در کشاورز، آموزش او، کاربردی شدن تحقیق، و ایجاد ارتباط میان تحقیق و ترویج از مهم ترین مزایای تحقیق مزرعه ای به شمار می روند. مهم ترین عیب آن نیز عدم کنترل کامل محقق بر موضوع تحقیق است.