عارفه حجتی

در دوره نقد نو و با شکل گیری روش های جدید در روایت شناسی، الگوهای متعددی در زمینه شناخت و نقد روایت ظهور کرد. دراین میان، الگوی گرماس با الهام از روایت شناسی پراپ، و با تکیه بر اصل فلسفی تقابل، سعی داشت روایت ها را برمبنای نیروهای کنشگر شش گانه فاعل/ مفعول (هدف)، یاری رسان/ بازدارنده، فرستنده/ دریافت کننده در یک نظام نوین تحلیل متن بررسی کند. ازسویی، سهروردی به سبک و روش پیش متنی و با تکیه بر داده های فلسفی خود، از زبان روایت و تمثیل در جهت تبیین و تشریح اندیشه های خود به گونه ای بهره جسته است که می توان برخی روایات او را از منظر گرماس تحلیل و بررسی کرد. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی ساختار تقابل ها را در رساله فی حاله الطفولیه بررسی کرده است. طبق یافته ها، شاکله این روایت، به صورت لایه ای و تودرتو، برخاسته از مشخصه های فکری و الگوهای مسلط بر ذهن سهروردی است و حضور کنشگرها در این روایت کامل است و در برخی خرده روایت ها در قالب سیّالیت نقش ها مشاهده می شود. ازسویی دیگر، با وجود حضور هر سه پی رفت در روایت کلان و خرده روایت ها، پی رفت غالب را می توان میثاقی دانست که در جذابیت روایت نسبت به دیگر رسائل سهروردی نقش دارد. درنهایت، همسویی مفعول/ هدف در روایت کلان و چهار خرده روایت دیگر، به برجستگی این هدف یعنی «رسیدن به آرامش» در نظام فکری او خواهد انجامید.

از رویکردهای مهم در شناخت ساختار روایت، تحلیل آنها براساس نظام تقابل های دوگانه گرماس است. او با بخش بندی عناصر کنشگر به سه تقابل دوتایی و تقسیم سه گانه پیرفت ها می کوشید به الگویی فراگیر در تحلیل داستان دست یابد. این پژوهش بر آن است که ساختار روایت را در سه رساله فارسی سهروردی با کاربست بن مایه نظری گرماس به صورت تطبیقی تحلیل کند. نتایج پژوهش بر عدم شکل گیری روایت کامل، براساس عناصر کنشگر الگوی گرماس، اشاره دارد. دلیل این امر، استیلای وجه معرفت افزایی به عنوان هدف اولیه بر فرم روایت پردازی به عنوان هدف ثانوی سهروردی است. از پیامدهای این استیلا می توان به تسری پیرفت انفصالی بر رسائل اشاره داشت که این امر نیز برخاسته از استیلای وجه گفتمان بر ساخت است. از دیگر نتایج پژوهش، شکل گیری فرم روایت پردازی یکسان از جهت نظام کنشگرها و نوع روایت پردازی لایه ای است. این سبک از پردازش داستان گویای نوع برداشت سهروردی از مفهوم افلاک نه گانه و ارتباط آن با نفس سلوک است. همسانی در کنشگر مفعول/هدف به عنوان امری مفهومی و همچنین ضعف در شاخصه های فرمی از یافته های دیگر این بررسی تطبیقی است.