محمد استیری

یکی از شیوه های ایجاد جذابیت و بلاغت برای کلام ایجاد تناسب در آن است. در قرآن کریم هم از این شیوه به نحو گسترده و تأثیرگذاری بهره جسته است. یکی از انواع تناسب که می توان کاربرد گسترده آن را در قرآن دید ایجاد هم آهنگی و تناسب در فواصل آیات است. بااین حال، همواره در سوره های قرآن تناسب فاصله ها مراعات نمی شود. هرجا در قرآن هم آهنگی و تناسب فاصله ها با قواعد و هنجار های لفظی و ادبی آن ها در تضاد بوده، ساختارشکنی روی داده، و فراهنجاری هایی ارائه شده که بر بلاغت و جذابیت سخن افزوده است. از جمله گونه های تغییرات و ساختارشکنی های ادبی، بلاغی و واژگانی قرآن که در فواصل قرآنی هم دیده می شود حذف حرف و کلمه است. این قبیل حذف های قرآن از سده اول هجری مورد گفتگوی ادیبان، مفسران و قرآن پژوهان بوده است. در مطالعه حاضر بنا داریم تفاسیر و کتب علوم قرآن تا سده 13ق را که به اسلوب حذف در فواصل آیات پرداخته اند بازشناسیم و سیر تحول نگرش ها به اسلوب حذف را در آنان بازکاویم. بنا ست از این دیدگاه دفاع کنیم که نگرش ها به اسلوب حذف در این آثار، با توجه به خصوصیات و ویژگی های مشترک در تحلیل و روش تفسیری در دو مرحله کلان قابل دسته بندی است: مرحله تکوین (تا پیش از سده 8ق)، و مرحله توسعه؛ هم چنان که بنا داریم در ضمن این مرور، نگرش ها به کاربرد این اسلوب در قرآن را نیز با نگاهی انتقادی بازخوانیم.

«عصمت» به معنای پاکی از هرگونه گناه و نیز مصونیت از خطا در دریافت و ابلاغ وحی، از امتیازات و ویژگی های خاص و لازمه رسالت پیامبران الهی می باشد که به دلیل اهمیت بالایی که دارد، مورد بحث و توجه بسیاری از عالمان و اندیشمندان مکتب های مختلف کلامی قرار گرفته است. یکی از مسائلی که بحث های زیادی را برانگیخته، آیاتی از قرآن کریم است که حاوی عبارات «اعتراف به ظلم» از لسان پیامبرانی چون حضرت آدم، حضرت موسی و حضرت یونس(ع) می باشد که برخی با استناد به این آیات عدم عصمت پیامبران الهی را نتیجه گرفته اند. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی و به صورت تطبیقی، در پی پاسخ به این پرسش است که منظور از «ظلم» و اعتراف به آن از دیدگاه آیت الله جوادی آملی و فخرالدین رازی چیست و چه ارتباطی با «عصمت» پیامبران دارد؟ نتایج پژوهش حاکی از آن است که آیت الله جوادی آملی به عنوان نماینده مکتب کلامی شیعه، «عصمت» را برای تمام دوران پیامبران ثابت می کند و «ظلم» را با ذکر ادله و شواهد متعدد، بر معنای لغوی آن یعنی ستم، نقص و محرومیت حمل می کند؛ اما فخرالدین رازی به عنوان نماینده مکتب کلامی اشاعره، در تحلیل خود «عصمت» را به دوران پس از نبوت و «ظلم» را به پیش از نبوت مربوط می شمارد.