احمد جمراسی

یکی از قدیمی ترین سازمان های اداری  مذهبی ایران، تشکیلات به وجود آمده در ذیل حرم حضرت معصومه (س) است که در طول دوره قاجاریه و پهلوی از حیث ملاحظات تشکیلات اداری، توسعه و تکامل پیدا کرد. این مقاله در صدد است با روش توصیفی  تحلیلی به این پرسش پاسخ دهد که در حوزه تشکیلات اداری خدمتگزاران در دوره قاجاریه و پهلوی، آستانه مقدسه نیروی انسانی خود را چگونه جذب و سازماندهی می کرد؟ و انقلاب مشروطه و اصلاحات آمرانه دوره پهلوی، چه تأثیری بر تشکیلات اداری آستانه گذاشتند؟ این پژوهش با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و اسنادی و با روش توصیفی  تحلیلی تنظیم شده است. نتایج نشان می دهد که در دوره قاجاریه، اداره آستانه مقدسه را سادات حسینی و رضوی، با فرمان های حکومتی تحت عنوان: خدمتگزارن موروثی، اداره می کردند و به غیر از بازماندگان آنها، افراد دیگری اجازه فعالیت در آستانه مقدسه را نداشتند. همچنین مطالعات نشان می دهد، انقلاب مشروطه و اصلاحات اداری آمرانه دوره پهلوی، تأثیر بسزایی در تشکیلات آستانه داشت، به گونه ای که با ابلاغ نظام نامه اداری، قانون لباس متحدالشّکل و جواز لباس روحانیون توسط وزارت معارف، اداره آستانه در پرداخت حقوق و پوشش خدمتگزاران دگرگونی ایجاد نمود.

در میان اسناد بجای مانده از تشکیلات اداری آستان مقدس حضرت معصومه(س) از دوره صفویه تا پایان قاجاریه، طومارهای دخل و خرج، بخاطر بازتاب داده های ارزشمند تاریخی و جغرافیایی از تشکیلات اداری- مالی آستان مقدس و شهر قم بسیار ارزشمند هستند. این پژوهش در صدد است شرح مختصری در باره نقش مستوفیان تشکیلات اداری آستان مقدس ارائه دهد. سپس طومار نویافته در باره دخل و خرج آستان مقدس به خط سیاق را بازخوانی نماید. روش / رویکرد؛ این پژوهش با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و اسنادی و با روش توصیفی - تحلیلی تنظیم شده است. یافته ها و نتایج؛ نتایج نشان میدهد که مستوفیان ویژه حرم مطهر مانند مستوفیان دیگر، فرایندهای اداری و مالی آستان را با تیزبینی در دفترهای گوناگونی چون: دفتر روزنامه، دفتر اروارجه وطومار می نوشتند. همچنین بازخوانی طومار تازه یافت شده نشان می دهد که این طومار برای تعیین دستمزد نقدی و جنسی خدمتگزاران سادات رضوی تنظیم شده است.