ساناز حائری

درجهان معاصر با توسعه شهریِ بی وقفه ای مواجه هستیم که با آسیب به اکوسیستم های طبیعی درون شهری، شرایط اکولوژیکی شهرها را دچار اختلال کرده است. رودخانه های درون شهری اکوسیستم های طبیعی هستند که ماهیت اکولوژیکی دارند و بر بهبود شرایط اکولوژیکی شهرها اثر می گذارند. چارچوب شهرسازی اکولوژیک بر تداوم ساختارهای اکولوژیکی اکوسیستم های طبیعی در شهرها تأکید می کند و در جهت بهسازی آنها برنامه ریزی کرده و راهبردهایی تدوین می نماید. این پژوهش در چارچوب شهرسازی اکولوژیک بر بهسازی اکوسیستم رودخانه های شهری متمرکز شده، با مرور ادبیات تحقیق به بررسی مبانی نظری شهرسازی اکولوژیک، ماهیت اکولوژیکی رودخانه ها، آسیب های اکولوژیکی ناشی از توسعه های شهری و بهسازی رودخانه های شهری پرداخته می شود. سپس با روش قیاسی-استنتاجی، براساس منابع معتبر علمی، مبتنی بر نظر پژوهشگران، مؤلفه ها در جهت بهسازی اکولوژیک رودخانه های شهری مبتنی بر فرایند استخراج می شود. در نهایت به روش استنتاجی، براساس مؤلفه های اکولوژیک، راهبردهایی در مقیاس کلان و خُردِ برنامه ریزی به منظور بهسازی مجدد و حفاظت از اکوسیستم رودخانه ها و کرانه ها و اراضی مجاور، افزایش انعطاف پذیری اکوسیستم رودخانه در مواجهه با اغتشاشات اقلیمی آینده و جلوگیری از تداخل انسانی در فرایندهای طبیعی تدوین می شود. شناخت دلایل اصلی تخریب اکوسیستم، حفاظت از سلامت رودخانه، بازیابی مجدد ژئومورفولوژی رودخانه در شهر، ایجاد واتصال شبکه های  اکولوژیکی زیستی، ممانعت از ورود فاضلاب و روان آب آلوده شهری، کنترل سیلاب با حفظ شرایط اکوسیستم رودخانه، برنامه ها و اقدامات بهسازی متناسب با توسعه شهری، تغییر نگرش مردم در حفاظت رودخانه و محدودیت حضور شهروندان در حریم آن، راهبردهایی در مقیاس کلان برنامه ریزی و اجرایی هستند که به واسطه راهبردهایی در مقیاس خُرد میسر می شوند تا در برنامه ریزی های توسعه شهری، با شرایط مشابه، مورد استفاده قرار گیرند و شهرسازی اکولوژیکْ آینده شهرهای معاصر شود.

شهرهای سنتی ایران بر طبق شواهد و متون، برگرفته از دوگانه انسان/طبیعت و تعامل این دو با یکدیگر است که محیط مصنوع به مثابه منظر شهری را تولید می کند. با توسعه شهرنشینی متکی بر دستاوردهای تخصص های علمی، صنعت و تکنولوژی، توسعه کالبدی شهرها برمبنای علم مدرن، میان دوگانه انسان/طبیعت در محیط زیست و کالبدِ شهر فاصله ایجاد نمود. پیروِ اقدامات توسعه محور مبتنی بر کالبد، علومی نظیر منظر با «نگرش عدم جدایی اُبژه و سوژه»، و اکولوژی در توسعه شهری با «نگرش تداوم اکوسیستم های طبیعی در شهر» شکل گرفتند. پژوهش پیشِ رو در تلاش است براساس مفهوم منظر شهری و مفهوم اکولوژی شهری به راهبردهایی در حوزه چالش انسان فرهنگی و محیط زیست در برنامه های توسعه شهری دست یابد. پژوهش در زمره پژوهش های توسعه ای-کاربردی است که در تلاش است در تعامل چالش مفهوم منظر شهری و اکولوژی شهری در برنامه ریزی های مرتبط با توسعه شهر به راهبردهای میان رشته ای دست یابد، به گونه ای که در مقیاس های متعدد صدق کند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که لایه های منظر شهری و اکولوژی شهری، در سه مقیاسِ خُرد، میانی و کلان، در ابعاد عینی-ذهنی، رابطه تعاملی برقرار می کنند. مجموعه تجارب انضمامیِ ساکنین در مواجهه با کالبد شهر، ایجاد تصاویر ادراکی-خاطره ای براساس نشانه های طبیعی و مصنوع شهری و ایجاد قلمروهای ادراکی از محیط زیست شهری، مؤلفه های حاصل از این تعامل هستند که چنانچه دربرنامه های توسعه شهری، راهبردهای قابل تبیینی جهت شکل گیری آن ها تدوین شود منجر به شکل گیری دو لایه منظر شهری و اکولوژی شهری در ساختار شهرهای معاصر شده و هم سویی انسان/طبیعت میسر می شود. به عبارتی محیط زیست شهری بخشی از منظر ذهنی شهروندان از شهر را شکل می دهد و به عنوان یک عنصر منظرساز شهری در اذهان عمومی نهادینه می شود.

در دنیای در حال تغییر امروز، تاب آوری پاسخی به شرایط عبور از بحران در برابر مخاطرات محیطی است. رودخانه های شهری فصلی یکی از عوامل ایجاد مخاطرات محیطی در شهرها هستند که هویت متغیری در زمان خشکسالی و سیلابی دارند. آنها غالباً به کانال هایی جهت مهار سیلاب تبدیل شده اند و هویت اکولوژیک خود را ازدست داده اند. پژوهش درخصوص چگونگی تأثیر رویکرد تاب آوری جهت حفظ اکوسیستم رودخانه های فصلیِ شهری در برابر مخاطرات محیطی، بهترین راهبرد جهت تاب آوری منظر رودخانه های شهری فصلی و چگونگی راهکارها جهت تحقق این راهبرد، پاسخی به شرایط عبور از این بحران است. در این پژوهش در رویکرد تاب آوری، حوزه اکولوژی موردتحلیل و نقد قرار گرفته است تا رودخانه های شهری بنابر ساختار اکولوژیک خود حفظ شوند. براساس مرورادبیات تحقیق در دو حوزه تاب آوری و اکولوژی، اصول و مؤلفه هایی به دست آمده که به روش قیاسی-استنتاجی موردنقد و تحلیل قرار گرفته اند. در نتیجه بهترین راهبردِ کلان جهت تاب آوری اکولوژیک رودخانه های شهری فصلی، بهسازی رودخانه مبتنی بر فرایند با توجه به ساختار اکولوژیکِ اکوسیستم رودخانه است که به واسطه راهبردهایِ خُرد امکان پذیر می گردد. شناخت دلایل اصلی تخریب یا تغییراکوسیستم، تعیین فرایندهای فیزیکی و شیمیایی و بیولوژیکی، مدیریت پایدار آبخیزداری، افزایش انعطاف پذیری اکوسیستم رودخانه در مواجهه با مخاطرات محیطی آینده، جلوگیری از تداخل انسانی درفرایندهای طبیعی و ایجاد تعادل جدید بین نیازهای اقتصادی-اجتماعی از آن جمله هستند. دست آورد نهایی این پژوهش، تدوین راهکارهایی جهت ایجاد تنوع در گونه های گیاهی و جانوری در بستر رودخانه، ایجاد مدولاریتی در پهروهای اکولوژیکیِ اکوسیستم رودخانه، بهسازی سرویس های اکوسیستم رودخانه، تحدید و کنترل متغیرهای اکولوژیکی رودخانه، انطباق بهسازی رودخانه با متغیرهای کلیدی با اثرگذاری تدریجی و آهسته، تدوین قوانین مبتنی بر عدم تداخل انسانی در ساختار اکوسیستم رودخانه، ایجاد آگاهی فرهنگی در همین زمینه با استفاده از سرمایه های اجتماعی و نوآوری اکولوژیکی در ایجاد شرایط پایدار پس از بحران و اختلالات است.