مجید هادوی

یکی از مهمترین عوامل شکل دهنده به نگرش ها و رفتارهای سیاسی شهروندان در کشورهای مختلف جهان بینی سیاسی مردم است. طبیعی است انتظار داشته باشیم در کشوری که از سویی مردم دیندار هستند و از سویی دیگر حکومت بر مبنای ترکیب دین و مردم سالاری شکل گرفته، دین نقشی پررنگ در جهان بینی سیاسی شهروندان ایفا کند. هرچند مجموعه مطالعات شایان توجهی درباره سنجش دینداری در جامعه ایرانی انجام شده، این مطالعات معمولا با هدف توصیف وضعیت دینداری در جامعه طراحی و اجرا شده اند و به دینداری به مثابه یک متغیر توصیف گر رفتار شهروندان، خصوصا رفتار سیاسی آنها پرداخته نشده است. در این مقاله سازه ای به نام «اسلام سیاسی» پیشنهاد می شود که سنجشگر شدت تمایل شهروندان به حضور دین اسلام در حکومت است. ابتدا رابطه «اسلام سیاسی» با ابعاد مختلف دینداری بررسی می شود و سپس با استفاده از نظرسنجی های متعدد ملی نشان داده می شود که بر خلاف جناح بندی رایج اصلاح طلب/اصولگرا، «اسلام سیاسی» قدرت زیادی در توصیف نگرش های مختلف سیاسی در حوزه سیاست داخلی و سیاست خارجی دارد، حتی زمانی که در کنار متغیرهایی مانند ابعاد مختلف دینداری یا گرایش جناحی قرار می گیرد. نشان داده می شود که این متغیر رابطه ای با گرایش های جناحی شهروندان ندارد و در عین حال یکی از ابعاد اصلی تاثیرگذار بر نگرش های سیاسی در کشور است.

مدل های مفهومی دین داری، در نهایت فهرستی از معرف های دین داری و یک دسته بندی از این معرف ها در قالب ابعاد ارائه می کنند. مسئله اصلی این پژوهش ارزیابی و اصلاح این دسته بندی براساس مشاهدات تجربی است. ادعای پژوهش حاضر این است که اگر دقت لازم در ساخت سنجه انجام بگیرد، نتایج تجربی حاصله، با استفاده از تحلیل عاملی تأییدی و تحلیل عاملی اکتشافی امکان ارزیابی و در نتیجه اصلاح دسته بندی معرف ها در مدل مفهومی مبنایی اولیه را خواهد داشت. ادعای دیگر پژوهش این است که با استفاده از رویکردهای شبکه ای، امکان تحلیل روابط مستقیم معرف های دین داری با یکدیگر فراهم است و می توان از قید ارائه ابعاد در مدل سازی مفهومی دین داری صرف نظر کرد. در تحلیل عاملی تأییدی، سنجه حاصل از مدل مختار، مدل شجاعی زند، پس از ادغام دو بعد ایمانیات و اعتقادات مورد تأیید تجربی قرار گرفت. در تحلیل عاملی اکتشافی، یک عامل اصلی که حدود نیمی از کل دین داری را توصیف می کند در کنار سه عامل کوچک کشف شد. در روش شبکه مبنا نشان داده شد که اولاً اعتقادات و ایمانیات در مقایسه با شرعیات و عبادیات، در ساختار دین داری جامعه هدف، از مرکزیت و اهمیت بالاتری برخوردارند و ثانیاً به طور کلی مرکزیت و اهمیت شرعیات در آقایان در مقایسه با خانم ها و مرکزیت و اهمیت عبادیات در خانم ها در مقایسه با آقایان بیشتر است.

سنجش دین داری به عنوان یکی از مباحث مهم جامعه شناسی دین، می تواند کمک زیادی به سیاست گذاری و برنامه ریزی بخصوص در جوامع دینی کند. به علاوه سنجش درست و علمی میزان دین داری می تواند انگاره های گوناگون در خصوص جایگاه دین و عملکرد دینی حاکمیت در کشور را اصلاح نماید. میزان خواندن قرآن و توجه به معنای آیات و ترجمه آنها به عنوان یکی از نمود های مهم و قابل سنجش و اندازه گیری رفتار دینی در سطح جامعه اسلامی، یکی از شاخص هایی است که علاوه بر نشان دادن وضعیت دینی، میزان موفقیت سیاست ها و برنامه های این حوزه را نیز روشن می کند. در این پژوهش با استفاده از روش تحقیق آمیخته و نیز بکار گیری روش پیمایش در سطح ملی، کوشش شده شاخص های توسعه فرهنگ قرآنی در کشور به دقت بررسی و سنجیده شود. حجم نمونه برابر 1500نفر بوده است که به تفکیک جنس، مذهب، محل سکونت، سطح تحصیللات و سن نمونه گیری شده اند. از بررسی داده های به دست آمده پژوهش، این نتایج به دست آمده است: ارتباط معنا داری میان جنسیت و میزان قرآن خواند افراد وجود دارد. ارتباط مستقیمی میان سطح تحصیلات و قرآن خواندن روزانه و درک معنای آیات وجود دارد. ارتباط معناداری میان مذهب و میزان قرآن خواندن افراد به چشم می خورد.