زهرا اکبرزاده نیاکی

جواهرات اسلامی بخشی از هنر و فرهنگ اسلامی است که متناسب با سرزمینی که اسلام در آن وارد شده است شکل گرفته، رشد کرده و بالنده شده است. در قرون نخست ورود اسلام به ایران، شهرهای نیشابور و گرگان (جرجان) از مهمترین مراکز فلزکاری اسلامی و ساخت جواهرات اسلامی بودند. از این مناطق نمونه هایی از انگشتری و گوشواره ها و گردنبند یافت شده است که تعدادی از آنها در موزه متروپولیتن نیویورک، جمع آوری شده است. هدف این پژوهش بررسی تکنیک های ساخت و تزیین جواهرات اسلامی در قرون اولیه ورود اسلام (قرون 9-11 م) و همچنین قرون نخست سده های میانه (11-13 م) موجود در موزه، به روش ترکیبی از توصیف تحلیل و تطبیق هست. نتایج حاکی از آن است که در دوران نخست اسلام در ایران، انگشتری ها و گوشواره ها دارای فرم های ساده بوده و در تکنیک ساخت و تزیین متأثر از صنعت جواهر سازی پیش از اسلام و روم می باشند. در قرون میانه در جواهرات به تدریج جهش بزرگی در فرم، تکنیک و تزیین ایجاد می شود. انگشتری های اسلامی از سده نخست به سمت میانه بسیار پیشرفته و مزین به نقوش حجمی هندسی، اسلیمی و موجوداتی همچون هارپی می شوند. گوشواره ها که در سال های نخست از یک حلقه و یک مهره تشکیل شده بودند، به تدریج به روش ملیله کاری (توری شکل) و یا با قرار گرفتن فرم-های بیست وجهی و دوازده وجهی منتظم و فرم های مثلث که شکل کروی را ایجاد می کند، ساخته شدند. این فرم ها یادآور گوشواره های بیزانسی است. روش های ساخت و تزیین اگرچه در قالب کلی تحت تأثیر فرهنگ بیزانس است، اما در جزئیات تکنیکی و نقوش، ایرانی است. همچنین ایرانی ها در این زمان به تکنیک های ساخت خاصی دست پیدا کرده بودند که در دوره سلجوقی به اوج می رسد.

هدف پژوهش حاضر بازشناسی مفهوم مد و طراحی لباس اسلامی در پوشش زنان بود. جامعه پژوهش شامل کلیه مجموعه های طراحی لباس می باشد. نمونه پژوهش لباس و پوشش اسلامی زنان بود. طرح پژوهش توصیفی-تحلیلی بود. گرد آوری اطلاعات با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام گرفت. نتایج حاصل از تحلیل داده ها نشان داد، چهار اصطلاح پوشش مختلف به نام های حجاب، مد عفیفانه، لباس های قومی-محلی و لباس های غیر اسلامی با نقوش اسلامی در بین طراحی هایی که با مد اسلامی ارتباط دارند شناسایی شدند. طراحان فعلی لباس هنوز موفق به ساختن یک «مد اسلامی جهانی» که متمایز از مد غربی باشد و حتی مستقیماً با آن مخالفت کند نشده اند. تصویر ذهنی طراحان از مد اسلامی، بیشتر بر شاخصه های زیبایی شناختی مد استوار است تا رعایت شرعی حجاب و همچنین مد اسلامی هنوز تابعی از سیستم غربی پنداشته می شود و نتوانسته هویت مستقل خویش را بیابد. مداسلامی دارای ماهیتی واقعی است و برای مؤثر بودن، نیازمند بازتعریف و تدوین چارچوب های مشخص طراحی است. می توان چنین تحلیل کرد که سبک مد اسلامی موجود، هنوز هویت کاملاً مستقل به عنوان مد جهانی را نیافته است. مصرف کنندگان مسلمان خود نیز قابل جمع در یک دسته بندی واحدنیستند. سبک های خاص لباس ازنظر زیبایی شناسی فرهنگی، اقتصاد، الگوهای تجاری، آرمان ها و نحوه نمایش یا بیان ایمان، شکل گرفته است. درنتیجه می توان گفت که به تعداد شکل های حجاب، پوشش های متفاوتی از طراحی لباس اسلامی وجود دارد. مد اسلامی دارای سبک طراحی خاصی است و دارای ماهیت واقعی است، اما لازم است در طراحی و سایر فرآیندهای این صنعت تغییراتی ایجاد شود و تعاریف آن به روزرسانی و اجرا گردد.

منسوجات یکی از نخستین ملزوماتی زندگی انسان است که بشر از بدو خلقت در صدد پاسخگویی به آن بوده است. مطالعه تاریخچه منسوجات حاکی از این است که این ساخته دست بشر به تدریجی سیر تکوینی را پشت سر گذاشته است و در هر دوره ای متناسب عوامل مختلف تغییراتی را در جنس و نقش به خود دیده است.  مصر، خاستگاه یکی از کهن ترین تمدنهای بشری است لذا بررسی منسوجات در این جغرافیا می تواند پاسخگویی سؤالات متعددی باشد. یکی از حکومت هایی که برای مدتی بر مصر حکومت داشت ممالیک (1250-1517م) بودند. جامعه مصر در عصر مملوکی مملو از منسوجات مختلف بود؛ که هر کدام به نحوی بیانگر میزان ثروت و موقعیت صاحبان آن بود. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده های باستان شناسی و کتابخانه ای انجام شدهاست. یافته های پژوهش حاکی از این است که لباس نزد سلاطین مملوکی چیزی بیش از یک پوشش فاخر بود. این حاکمان هنر و صنعت را ابزاری جهت تبلیغ قدرت و حکومت خویش به کار بردند. توجه به لباس با پارچه های ابریشمی رنگین مزین به نقوش و نشان های قدرت و رنگ های مخصوص هر حاکم در دربار مملوکی را نمی توان فاقد اهداف سیاسی دانست. استفاده از لباس و خلعت به عنوان هدایای سیاسی و همچنین جایگاه این آثار در نصب و خلع های حاکمان مهر تأییدی بر استراتژی ممالیک در مقبولیت بخشی و هویت یابی خود به عنوان تنها حاکمان اسلامی مورد قبول خلیفه است. متناسب با این نوع نیاز، در این دوره سبک و روشی در طراحی پارچه شکل گرفت، که پاسخگوی نیاز سیاسی و اجتماعی دربار باشد. در این دسته از منسوجات نه تنها عنوان و القاب سلاطین به عنوان یک ابزار هویت ساز به کار رفته اند بلکه در بسیاری از نمونه ها این القاب در کنار نقوشی همچون اژدها، سیمرغ، مدالیون، نیلوفر، که در چین نقوش مرتبط با قدرت هستند دیده می شود. در واقع سبک نقوش منسوجات مملوکی پاسخگوی نیاز سیاسی و هویتی آن ها بوده است. اهداف پژوهش: 1.بررسی وضعیت منسوجات در دوره سلطنت ممالیک بر مصر. 2.بررسی نقش اهداف سیاسی ممالیک مصر در طرح های پارچه. سؤالات پژوهش: 1.منسوجات در دوره سلطنت ممالیک بر مصر چه وضعیتی داشت؟ 2.اهداف و تمایلات سیاسی ممالیک مصر چه بازتابی در  نقوش پارچه در این دوره تاریخی داشت؟