پریچهر شفیعی

بازار از دیرباز ازنظر اقتصادی و فرهنگی اجتماعی، مهم ترین بخش و هسته اصلی شهر کاشان بوده است. در طی یک صد سال اخیر با وقوع توسعه شهری، کاشان دچار دگرگونی های ساختاری مهمی شده که نتیجه آن گسستگی بازار از بستر شهری، به حاشیه رانده شدن آن و درنتیجه عدم رونق کسب و کار است. این تغییرات که به طور عمده با ساخت خیابان همراه بوده اند، باعث شده تا بخش هایی همچون بازار نو مسگرها تخریب شود و یا مانند بازار پانخل راه انزوا پیش بگیرد. هدف مشخص کردن تأثیر تغییرات ایجادشده ناشی از ساخت خیابان ها بر ساختار فضایی شهر و نقش بازار در آن ساختار است؛ لذا پژوهشی توصیفی تبیینی و ازنظر کاربست، کاربردی است. روش تحقیق به کار گرفته شده در این مقاله که بر مطالعه ساختار فضایی شهر استوار است و ترکیبی از روش های کمی و کیفی است، شامل سنجش پیکره بندی شهر بر اساس روش نحو فضا و همچنین مطالعه کارکردی بازار که نتایج آن در قالب رویکردی کل نگر و تفسیری و بر پایه خصوصیات تاریخی و نقش بازار و اجزاء آن در ساخت کلی شهر توصیف و تبیین می شوند. برای نیل به هدف، وضعیت ساخت فضایی شهر در سه دوره مختلف در طی سده حاضر بازسازی و مطالعه خواهد شد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که از دهه 1300 تا دهه 1340 و با ساخت مجموعه ای از خیابان ها، جایگاه بازار در ساخت شهر منسجم، در آغاز این سده تضعیف شده است و مجموعه ای از خیابان های یادشده ساخت فضایی شطرنجی شکل جدیدی را شکل داده اند که نقش بازار در آن کم رنگ شده است. با ادامه تغییرات، هم توسعه شهر و ساخت فضایی جدید که به سوی غرب و جنوب غربی رشد یافته سبب شده بازار در نسبت با شهر تاریخی در انزوا قرار گیرد و هم بازار تحت تأثیر خیابان های پیرامون خود تغییرات وسیعی کرده است. به نظر می رسد تحت تأثیر چنین خیابان هایی، بازار از بافت شهری پیرامون خود منفک شده و عناصر و اجزاء بازار یکپارچگی اولیه خود را از دست داده اند.

امروزه محدوده شهری محتشم کاشان وضعیت مطلوبی ندارد و جایگاه آن در شهر بسیار تضعیف شده است. بیشترِ ساکنان بومی این محدوده تاریخی خانه های خود را ترک کرده و قشر ضعیف جامعه شهری جایگزین آن ها شده اند. علاوه بر این، بناهای تاریخی تخریب و یا دچار فرسودگی کالبدی شده و کسب وکار در بازارچه های این محدوده از رونق افتاده است. به نظر می رسد که ریشه بخش قابل توجهی از این مشکلات، به دگرگونی در ساختار فضایی شهر بازمی گردد که خود حاصل توسعه های شهری معاصر و تغییر جایگاه این محدوده تاریخی در شهر امروز است. این پژوهش در پی بررسی تأثیر این دگرگونی ها بر محدوده محتشم و به ویژه یکی از مهم ترین گذرهای آن، در حدفاصل زیارتگاه میرنشانه تا آرامگاه محتشم است. این مطالعه به کمک شیوه اسپیس سینتکس به تحلیل توپولوژیک شهر کاشان در سه مقطع زمانی متفاوت می پردازد. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهند که تغییرات رخ داده در اثر توسعه شهر و احداث خیابان های جدید، از ساختار فضایی شهر پیروی نکرده اند؛ به طوری که با وجود افزایش در میانگین میزان اتصال و انسجام کل شهر در ۱۰۰ سال گذشته و همچنین کاهش متغیر عمق، این تغییر شاخص ها تنها مربوط به محدوده پیرامون همان خیابان های تازه احداث هستند. بررسی محدوده تاریخی محتشم نشان می دهد که نه تنها میزان اتصال و انسجام آن محدوده در شهر افزایش نیافته، بلکه با کاهش نیز همراه بوده است. هرچه به بخش های مرکزی این محدوده نزدیک تر می شویم، این کاهش افزایش می یابد. چنین تغییرایی سبب بر هم زدن ساختار منسجم و همگن محدوده تاریخی محتشم، انزوای آن و تخریب تدریجی بناها شده و مهم تر از همه، کاهش جایگاه اجتماعی محدوده را نیز در پی داشته است.